💾 Archived View for nuclear.diy.net.pl › gemi › gemlog › machno › flag.gmi captured on 2024-03-21 at 15:10:04. Gemini links have been rewritten to link to archived content
⬅️ Previous capture (2023-04-26)
-=-=-=-=-=-=-
[31/08/2022]
161 Crew - "Fałszywa flaga anarchizmu"
W dążeniu do odzyskania przeszłości, wiecznym cierniem w oku historyka jest niemal stuprocentowa nieuchronność błędu. Począwszy od drobnych literówek, poprzez błędy w tłumaczeniu, aż po manipulacje źródłowe.
Historyczne nieścisłości mogą zostać wprowadzone do autorytatywnych tekstów akademickich na wiele sposobów. Czasami błąd jest kwestią nieuwagi lub niezamierzonego błędnego odczytania tekstu; w innych przypadkach wprowadzenie błędu jest związane z uprzedzeniami autora, a nawet z celowym fałszowaniem przez władze państwowe dla celów politycznych.
Wiele błędów tekstowych to zwykłe uciążliwości, które nie mają większych konsekwencji dla ich przedmiotu, podczas gdy inne błędy mogą z czasem wywołać konsekwencje historiograficzne, które przewyższają ich początkowe pojawienie się.
Temat chłopsko-anarchistycznego ruchu machnowskiego podczas ukraińskiej wojny domowej dostarcza wielu przykładów historiograficznego tworzenia mitów.
W tym artykule badam przypadek pewnej flagi, która okazała się flagą fałszywą, aby pokazać, jak pozornie niewielki błąd historyczny może wywołać trwałe skutki, które znacznie przewyższają jego początkowe znaczenie.
Machnowcy byli popularnym ruchem chłopskim działającym w południowej ukraińskiej prowincji Katerynosław [dzisiejszy obwód zaporoski] w latach rewolucji i wojny domowej (1917-1921). Ich przywódca, Nestor Machno, był anarchokomunistą z biednego chłopskiego środowiska, który w młodości został skazany na dożywocie za przestępstwa terrorystyczne.
Jednak po rewolucji 1917 roku Machno został zwolniony i wrócił do rodzinnego miasta, Hulajpola, gdzie zorganizował udany ruch powstańczy. Jego oddziały walczyły praktycznie z każdą konkurencyjną siłą, w tym z Cesarską Armią Niemiecką, Białą Armią, Ukraińską Armią Ludową, Armią Czerwoną i różnymi innymi lokalnymi siłami.
Ideologiczne przywództwo ruchu dążyło do stworzenia społeczeństwa opartego na sfederowanych gminach chłopskich i przemyśle kontrolowanym przez robotników, zarządzanym przez swobodnie wybierane rady poza kontrolą partii. Jednak z powodu wojny domowej ich eksperymenty społeczne były stale zakłócane. Co więcej, kierownictwo często miało trudności z kontrolowaniem elementów armii, które dopuszczały się grabieży i okrucieństwa[1].
W tym kontekście siły Machno były często oskarżane o antysemityzm i dokonywanie pogromów etnicznych — oskarżenie, przed którym Machno i jego zwolennicy bronili się zarówno w czasie wojny domowej, jak i później na wygnaniu. To właśnie w kontekście debaty wokół tych oskarżeń po raz pierwszy pojawia się omawiana flaga.
Kluczowym przykładem mitotwórczej siły błędu i manipulacji w machnowskiej historiografii jest czarna flaga, która stała się centralnym symbolem ruchu, przedstawiająca czaszkę i kości krzyżowe oraz hasło napisane białą ukraińską czcionką, które brzmi: „Śmierć wszystkim, którzy stoją na drodze do wolności ludzi pracy”. [2]
Flaga jest szeroko rozpoznawalna zarówno na Ukrainie, jak i na arenie międzynarodowej. Jest szczególnie wszechobecna w internetowych społecznościach anarchistycznych, inspirując niezliczone memy i całe linie towarów, w tym koszulki, naklejki, etui na telefony komórkowe, a nawet maski pandemiczne. Jednakże, pomimo niemal powszechnej reputacji jako głównego symbolu ukraińskiego anarchizmu, flaga ta nie jest machnowska.
W literaturze akademickiej i popularnej w różnych językach, flaga z czaszką i kośćmi była konsekwentnie identyfikowana jako machnowska co najmniej od lat 70.[3] W erze cyfrowej, Wikipedia była szczególnie ważna w wiązaniu flagi z Machno w szerszej świadomości społecznej. Do niedawna większość artykułów w Wikipedii bezkrytycznie określała tę flagę jako machnowską.
Ostatnio zostało to w pewnym stopniu skorygowane. Na przykład wpis „Flagi Machnowszczyzny” — utworzony w czerwcu 2022 roku — poprawnie zauważa, że flaga nie jest machnowska, ale błędnie przypisuje ją Ukraińskiej Armii Ludowej Szymona Petlury. [4] W innych wpisach oraz w Wikimedia Commons flaga nadal jest opisywana jako machnowska lub „rzekomo” machnowska[5]
Biorąc pod uwagę szeroki zasięg kulturowy Wikipedii, jest prawdopodobne, że strona działała jako znaczący wektor w umacnianiu skojarzeń flagi z Machno, szczególnie w internetowych społecznościach anarchistycznych. Jako otwarta platforma współpracy, Wikipedia jest szczególnie podatna na tego typu błędy i szerzenie mitów na temat niedostatecznie zbadanych i wysoce upolitycznionych tematów, takich jak ruch machnowski.
W samej Ukrainie flaga i jej slogan są szeroko widoczne w ulicznych graffiti, dziełach sztuki, filmach historycznych, a nawet oficjalnych eksponatach muzealnych, takich jak ten w rodzinnym mieście Nestora Machno — Hulajpolu. Hasło to i jego odmiany są również widoczne na naszywkach i flagach żołnierzy ukraińskich na froncie w obecnej wojnie z Rosją.
Ukraińskie i rosyjskie organizacje anarchistyczne często przywołują tę flagę i hasło w swojej propagandzie. W kontekście dzisiejszej wojny hasło to rozumiane jest jako ukraiński okrzyk mobilizujący do oporu przeciwko inwazji państwa rosyjskiego.
Oryginalne archiwalne zdjęcie flagi przedstawia ją trzymaną w górze przez dwóch żołnierzy z szablami przed dużym kamiennym budynkiem. W ZSRR zdjęcie po raz pierwszy pojawiło się w publikacji Zełmana Ostrowskiego z 1926 r. zatytułowanej „Pogromy żydowskie, 1918-1921”[6] Książka dokumentowała wybuch antysemickiej przemocy w czasie wojny domowej, w wyniku której według współczesnych szacunków zginęło ok. 50 000 Żydów[7].
Wczesna bolszewicka strategia propagandowa polegała na tym, że ideologicznych wrogów określano mianem inicjatorów pogromów etnicznych. Taki był główny cel książki Ostrowskiego, który szczególnie celował w ukraińskich nacjonalistów z okresu wojny domowej i niezależne ruchy chłopskie[8].
Co ciekawe, Ostrowski wspomina o machnowcach tylko dwa razy w tekście książki. W pierwszym przypadku Ostrowski wskazuje na Machno jako jednego z „głównych inspiratorów pogromowych band” i twierdzi, że tylko podczas tymczasowych sojuszy Machno z bolszewikami powstrzymywał się on od dokonywania pogromów.
W drugiej wzmiance Ostrowski stwierdza, że machnowcy działali w województwach połtawskim i katerynosławskim i włącza ich do haniebnej listy „bandytów”, którzy „rozkoszowali się cierpieniem swoich żydowskich ofiar”[9]. Ostrowski nie omawia żadnych konkretnych pogromów, których miał się dopuścić Machno.
Natomiast machnowcy są bardziej widoczni wśród zdjęć zamieszczonych w książce. Wśród nich są zdjęcia oddziałów machnowskich, samego Machno oraz słynne zdjęcie czarnej flagi[10]. Przedstawione są również zdjęcia rzekomej przemocy machnowskiej, w tym okaleczonych zwłok ofiar z Oleksandrowska latem 1919 r. oraz masowego grobu 175 ofiar z żydowskiej kolonii Trudoliubowka[11]
W tym kontekście po raz pierwszy pojawia się flaga z czaszką i kośćmi, będąca częścią wczesnych sowieckich wysiłków mających na celu wizualne powiązanie Machna z pogromami Żydów poprzez strategiczne wykorzystanie zapadającego w pamięć symbolu i hasła.
Naukowcy i ludzie, którzy przeżyli wojnę domową, długo debatowali nad historyczną rolą antysemityzmu w ruchu machnowskim. W ostatnich dziesięcioleciach wśród specjalistów panuje zgoda co do tego, że sam Machno nie był antysemitą, a do jego ruchu należało wielu wybitnych Żydów.[12]
Co więcej, uznaje się, że Machno wydał wiele rozkazów potępiających szowinizm etniczny, i takich, domagających się kary śmierci dla pogromców. [13] Z drugiej strony, dowody z samego ruchu pokazują, że antysemityzm w pewnym stopniu zainfekował szczebel szeregowy i że pogromy były popełniane przez oddziały machnowskie w potwierdzonych przypadkach. [14]
Dokładny związek między antysemityzmem a machnowcami stał się punktem poważnych sporów w kręgach emigracyjnych po wojnie domowej, w których Machno zaciekle odpierał wszystkie zarzuty aż do swojej śmierci w 1934 r.[15].
Żyjąc na emigracji we Francji, Machno sięgnął po egzemplarz książki Ostrowskiego i w 1927 roku opublikował artykuł „Do Żydów wszystkich krajów”. Odrzuca w nim zarzut, że jest antysemitą. Podkreśla, że niektóre z czołowych postaci ruchu były Żydami, a „rewolucyjne jednostki bojowe złożone z żydowskich robotników odgrywały w ruchu pierwszorzędną rolę”[16].
Zauważa również, że Ostrowski wygodnie unikał omawiania pogromów dokonywanych przez 1. kawalerię Armii Czerwonej Szymona Budionnego. W odniesieniu do zdjęć przedstawiających pogrom machnowski w Oleksandrowsku, Machno słusznie zauważa, że „na Ukrainie powszechnie wiadomo, że w czasie, o którym mowa [lato 1919], machnowska armia powstańcza była daleko od tego regionu: wycofała się na zachodnią Ukrainę”. [17]
Rzeczywiście, Oleksandrowsk został zajęty latem 1919 r. przez siły biało-czerwone, ale w żadnym momencie w tym okresie przez armię Machno.[18] Machno komentuje również „fotografię, która ma przedstawiać 'machnowców w ruchu’ za czarną flagą z głową śmierci”, zapewniając, że „jest to zdjęcie, które nie ma żadnego związku z pogromami i rzeczywiście nie pokazuje machnowców w ogóle”. [19]
Wreszcie, Machno zauważa, że jedno ze zdjęć, które rzekomo przedstawia go pod prześmiewczym tytułem „Machno — spokojny obywatel”, to w rzeczywistości „ktoś zupełnie mi nieznany”.[20] Niestety, dla Machno, jego protesty w sprawie flagi z czaszką i kośćmi pozostaną bez echa, a z czasem jej symbol i hasło staną się wyłącznie kojarzone z jego ruchem — choć nie w sposób, jaki on sam czy Ostrowski kiedykolwiek by sobie wyobrażali.
Co do samego zdjęcia, były powody, by wierzyć zaprzeczeniom Machno. Po pierwsze, hasło jest w języku ukraińskim, a choć zdecydowana większość machnowców była etnicznymi Ukraińcami, to literatura i hasła ruchu były wydawane niemal wyłącznie w języku rosyjskim.[21] Po drugie, żołnierze trzymający flagę nie wyglądają jak typowi partyzanci machnowscy, którzy często nosili niedopasowane stroje, a nie identyczne mundury. Niemniej jednak te poszlaki nie udowodniły [w powszechnej opinii] twierdzenia Machno. Co więcej, oficjalny wpis zdjęcia w ukraińskich archiwach wymienia je jako „Sztandar machnowców. 1920”.[22]
Okazało się jednak, że zdjęcie było częścią większego zestawu, który zawierał osobne zdjęcie tych samych żołnierzy prezentujących rewers sztandaru, na którym widnieje napis „Naddnipriansʹkyi Kish”.[23] „Kish” [kosz] to termin kozacki, który pierwotnie określał obozowisko wojskowe lub osadę. W czasie ukraińskiej wojny domowej termin ten był używany do oznaczenia formacji zbliżonej do dywizji wojskowej.[24] Tak więc napis na fladze w przybliżeniu tłumaczy się jako „Dywizja Naddnieprzańska”. Jednak machnowcy nigdy nie używali terminu „kisz” i rzeczywiście dywizja ta należała nie do Machno, lecz do innego powstańca ukraińskiego o nazwisku Swirid Kocur.[25]
Kariera Kocura w niezwykły sposób odzwierciedlała karierę Machno. Podobnie jak Machno, Kocur identyfikował się jako anarchokomunista — chociaż jeden z historyków opisał jego filozofię bardziej jako „łatwopalną mieszankę” anarchizmu, nacjonalizmu i bolszewizmu. Rzekomo raz określił się jako „bolszewik, ale nie komunista”.[26] Tak jak Machno, Kocur na krótko wyodrębnił autonomiczny region i walczył z każdą siłą, z którą się zetknął. Nazywano go nawet „małym Machno”, a na niektórych fotografiach był do niego bardzo podobny.
Swirid Diemientjewicz Kocur urodził się w wielodzietnej rodzinie chłopskiej 30 stycznia 1890 roku w małej środkowoukraińskiej wsi Subotiw (powiat Chyryń, obwód kijowski). Od najmłodszych lat Swirid i jego bracia byli zaangażowani w działalność polityczną. Podobnie jak Machno, Kocur przed rewolucją wstąpił do grupy anarchokomunistycznej i został aresztowany za udział w napadzie na bank w Katerynosławiu. Sam Machno krótko znał się z Kocurem w tych pierwszych dniach. W marcu 1910 roku Machno stanął przed sądem wojennym w Katerynosławiu za przestępstwa terrorystyczne. W swoich wspomnieniach opisuje, jak w czwartym dniu procesu sesja została zawieszona z powodu wystrzałów z broni palnej tuż przy sali sądowej. Kilka dni później Machno wspomina, że „w naszej celi w piwnicy spotkaliśmy towarzysza Kocura, który powiedział nam, że to on był przyczyną strzelaniny w czwartym dniu procesu”.[27] Kocur wyjaśnił, że jego strzelanina z policją trwała cały dzień, podczas którego ranił siedmiu strażników i zabił jednego agenta tajnej policji. [28] Powiedział Machno, że czeka na proces i spodziewa się, że zostanie powieszony.[29] Losy tej pary potoczyły się zupełnie inaczej, gdyż pomimo skazania na śmierć, obaj zostali nagle skierowani na ciężkie roboty. Para ta została również zwolniona z więzienia po rewolucji lutowej 1917 roku dzięki rządowej amnestii dla więźniów politycznych. Machno i Swirid wrócili do swoich rodzinnych regionów, gdzie równolegle budowali potężne ruchy skupione wokół ich charyzmatycznych osobowości.
W pierwszych dniach rewolucji Kocur został wybrany jako jeden z 2000 delegatów na Ogólnoukraiński Kongres Wolnych Kozaków w Chyryniu. Kongres opowiedział się za autonomią Ukrainy i zażądał wycofania wszystkich wojsk rosyjskich. Deklaracja ta stała się bezprzedmiotowa, gdy bolszewicy wynegocjowali traktat pokojowy z niemiecką armią cesarską. Ta ostatnia okupowała Ukrainę od kwietnia do listopada 1918 roku. W tym czasie Kocur został wybrany na przywódcę Chyryńskiego Komitetu Powstańczego, który miał kierować podziemnym oporem przeciwko Niemcom. Kocur stworzył skuteczny oddział, a w listopadzie nawet skutecznie wyparł Niemców z Chyrynia.
Po wycofaniu się armii niemieckiej z Ukrainy Kocur zawarł zawrotną liczbę strategicznych sojuszy z rywalizującymi siłami wojny domowej. Początkowo Kocur stanął po stronie bolszewików przeciwko nacjonalistycznym siłom Petlury. Następnie, gdy jesienią 1919 r. bolszewicy zostali wyparci z Ukrainy przez Białą Armię Denikina, Kocur na krótko sprzymierzył się z Machno, od września do powrotu Armii Czerwonej w styczniu 1920 r. Jednak stosunki między Kocurem a bolszewikami szybko się pogorszyły, ponieważ odmówił on współpracy z rozkazami, które prowadziły go poza jego rodzinny region. W styczniu Kocur kazał utopić w studni wizytującą go delegację bolszewicką. Po tym wydarzeniu Kocur ogłosił powstanie niezależnej republiki chyżyńskiej i utworzenie Dnieprowskiego Kosza.
Terytorium Kocura było raczej mikrorepubliką obejmującą zaledwie cztery osady. Mimo to Kocur początkowo skutecznie bronił swojego terytorium przed bolszewikami i różnymi lokalnymi atamanami sprzymierzonymi z Ukraińską Armią Ludową. W lutym 1920 r. Kocur z pomocą stacjonującego tam oddziału machnowskiego obronił Chyryń przed najazdem czerwonych. Jednak do 30 marca jego siły zostały rozgromione, a Armia Czerwona z powodzeniem zajęła Chyryń. Śmierć Kocura ma wiele wersji i nie jest jasne, kiedy dokładnie zginął. Oficjalna wersja mówi, że Kocur został schwytany i rozstrzelany wkrótce po zajęciu Chyrynia przez bolszewików. Inne historie mówią o tym, że Kocur przeżył i udał się do Bułgarii, a lokalna legenda głosi, że człowiek bardzo podobny do samego Kocura często odwiedzał grób Swirida Kocura w latach 80. W upiorny cios pożegnalny zadała historii mała notatka podpisana przez Kocura, znaleziona w 2018 roku wewnątrz łuski artyleryjskiej ze słowami: „Ten, kto jest za wolnością i ojczystą ziemią, nie zna strachu: wolność lub śmierć!”. Notatka została znaleziona wraz z gazetą z 1923 roku, dodając paliwa do ognia spekulacji, że przynajmniej jeden z braci Kocur przeżył 1920 rok.[30]
Nie jest jasne, w jaki sposób zdjęcie flagi z czaszką i kośćmi zostało oznaczone jako machnowskie. Kocur na krótko sprzymierzył się z Machno między wrześniem a grudniem 1919 r., jednak swój Dnieprowski Kosz utworzył dopiero w styczniu 1920 r.[31] Ponadto, jeśli zdjęcie zostało zrobione w 1920 r., jak wskazują archiwa, to miało to miejsce już po wygaśnięciu sojuszu Kocur-Machno. Chociaż fakt, że machnowcy byli obecni i działali w jakimś stopniu u boku sił Kocura, co najmniej do lutego 1920 r., sugeruje możliwe wyjaśnienie błędnego opisu archiwalnego zdjęcia. Nie wiadomo też, czy Ostrowski celowo błędnie przypisał zdjęcie machnowcom, czy po prostu powtórzył błąd obecny już w katalogu archiwalnym.
Aby jeszcze bardziej zagmatwać sprawę, żołnierze trzymający flagę prawdopodobnie nie są nawet żołnierzami Kocura. Inne zdjęcie z archiwalnego zestawu przedstawia tych samych żołnierzy przed tym samym kamiennym budynkiem, trzymających inną flagę: tym razem poziomo dwukolorową (prawdopodobnie żółto-niebieską) z napisem „Wolna Ukraina”. Z opisu zdjęcia wynika, że jest to flaga 1 Pułku Kozaków Konnych „Wolna Ukraina” Ukraińskiej Armii Ludowej, a trzymający ją żołnierze to czerwonoarmiści. Za flagą pojawia się teraz trzecia osoba ubrana w czarną skórzaną kurtkę — preferowaną przez bolszewickich oficerów wywiadu[32]. Sugeruje to, że zestaw zdjęć przedstawia bolszewików prezentujących zdobyte flagi bojowe.
Dwa ostatnie dowody dopełniają zagadkę flagi. Identyczna kopia zdjęcia czarnej flagi została odkryta w Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym podczas przygotowywania opublikowanego w 2018 roku albumu fotograficznego o wojnie domowej. Wpis dla tego zdjęcia brzmi „Flaga bandy P. Kocura”, sugerując, że flaga była konkretnie związana z bratem Swirida Kocura, Petro.[33] W rzeczywistości rzekome zdjęcie Machno wyprodukowane przez Ostrowskiego, które Machno z irytacją odrzucił, nosi uderzające podobieństwo do Petro Kocura.
Po pozornej śmierci Swirida w marcu 1920 roku jego brat Petro przewodził oporowi przeciwko bolszewikom w Chyryniu. Nie wiadomo, jak długo powstańcy z tego regionu kontynuowali swoją walkę. Jednak telegram Rewolucyjnej Rady Wojskowej Frontu Południowo-Zachodniego z 26 czerwca 1920 r. donosił, że oddziały Armii Czerwonej w rejonie Chyrynia „całkowicie pokonały bandy Petrenki i Kocura”. Sam Kocur, jego pomocnicy i szef sztabu zostali zabici… Czarny sztandar Zadnieprzańskiego Pułku został zdobyty”[34]. Chociaż zamiast „nad” użyto przedrostka „za”, to depesza jest bardzo znacząca. Niestety, na obecnym etapie nie można udowodnić ponad wszelką wątpliwość, że przywołany czarny sztandar jest w rzeczywistości tym samym, który został przedstawiony na zdjęciu. Jednakże, jeśli tak jest, to oferuje to prawdopodobny scenariusz pochodzenia zdjęcia. W sumie obecny stan dowodów wskazuje, że oryginalne zdjęcie przedstawia żołnierzy Armii Czerwonej prezentujących flagę zdobytą na Petro Kocurze prawdopodobnie po 26 czerwca 1920 r. Dokładna lokalizacja zdjęcia oraz jednostka, do której należą żołnierze Armii Czerwonej trzymający flagę, pozostają nieznane.
W tym zawrotnym labiryncie pułków wojny domowej, archiwalnych zapisów i bolszewickiej propagandy powstał nieprzemijający mit. Do jakiego stopnia jego pochodzenie ma znaczenie? Czy fakt, że ten ukochany machnowski symbol wolności i powszechnego oporu nie jest wcale machnowski, zmniejsza jego współczesną siłę na froncie lub przerywa ustalony łańcuch znaczeń? Czy Redditowe memy o Chadzie Machno za flagą z czaszką i kośćmi popadną w niełaskę? Są to pytania, na które ostatecznie mogą odpowiedzieć tylko społeczności aktywnie związane z flagą i jej hasłem. Podejrzewam jednak, że flaga pozostanie żywą częścią anarchistycznej i ukraińskiej symboliki.
Od czasu pierwszego pojawienia się flagi w książce Ostrowskiego z 1926 roku, stała się ona całkowicie oderwana od swojego pochodzenia. Przechodziła przez wiele znaczeń, od haniebnego znacznika rzekomych pogromów machnowskich do międzynarodowego źródła inspiracji dla anarchistycznego oporu do symbolu regionalnej dumy i deklaracji sprzeciwu wobec rosyjskiej inwazji. W takiej czy innej formie flaga i jej hasło z pewnością przetrwają i będą kontynuować swój marsz przez czas.
Sean Patterson
30 czerwca 2022 r.
[1] Piśmiennictwo na temat machnowskiej przemocy, patrz: Sean Patterson, Makhno and Memory (Winnipeg: University of Manitoba Press, 2020); A.I. Beznosow, “Die Nikolaipoler Mennonitensiedlungen in den Jahren des Bürgerkriegs (1918–1920)”. Nord-Ost Institut. 2019. https://www.ikgn.de/cms/index.php/uebersetzte-geschichte/beitraege/beznosov-die-nikolaipol- er-mennonitensiedlungen; Michaił Akułow, “Playground of Violence: Mennonites and Makhnovites in the Time of War and Revolution”, International Relations and Diplomacy 3 (7): 439-447; Felix Schnell, Räumes des Schreckens (Hamburg: Hamburger Edition, 2012); Arno J. Mayer, The Furies: (Princeton: Princeton University Press, 2000); N.V. Venger, „Nestor Machno ta niemieckije pitannija na ukrainskich zemljach” w: C.C. Troiana, red., „Persza switowa vijna i rewolucji wektory socjikulturnych transformacji (Kijów: Kondor, 2017) 30-62; oraz John B. Toews, red., Mennonites in Ukraine Amid Civil War and Anarchy (Fresno: Center for Mennonite Brethren Studies, 2013).
[2] Oryginalna pisownia hasła na fladze nie jest zgodna ze współczesnym językiem ukraińskim. Dokładne brzmienie hasła w transliteracji to “Smertʹ vsjim, kto na pyryszkodyi dobutjia vyiljnostyi trudovomu liudu”. Trudno tu mówić o błędach ortograficznych czy literówkach, ponieważ w owym czasie ukraiński nie był jeszcze ujednolicony i różnił sie znacznie zależnie od regionu.
[3] Przykładowo, flaga jest wymieniona w: Wiktor Bielasz, Dorogi Nestora (Kijów: Proza, 1993); Piotr Arszynow, History of the Makhnovist Movement (London: Freedom Press, 2005); Semianow, S.N. “Pod czernym znamieniem, ili żyzń i smiert Nestora Machno” Roman-Gazeta 4 (1993); Walerij Wołkowski, Nestor Machno (Kijów: Perlit prodakszyn, 1994); Wasilij Gołowanow, Nestor Machno (Moskwa: Mołodaja Gwardia, 2008); i Felix Schnell, Räumes des Schreckens. Najwcześniejsze w zachodnim piśmiennictwie przypisanie tej flagi Nestorowi Machno znalazłem w “Makhno”, Le Monde Libertaire 182 (1972): 9.
[4] “Flags of the Makhnovshchina”, https://en.wikipedia.org/wiki/Flags_of_the_Makhnovshchina. Rosyjskojęzyczny artykuł “Ruch powstańczy pod przewodem Nestora Machno” również prawidłowo określa tę flagę jako “pseudo-machnowską”. https://en.wikipedia.org/wiki/ПовстанческоедвижениеподруководствомНестора_Махно
[5] Por. na przykład wpis „Anarchizm w Ukrainie”, https://en.wikipedia.org/wiki/Anarchism_in_Ukraine; “Machno Nestor Iwanowicz”, https://ru.wikipedia.org/wiki/Махно,НесторИванович; i “Flaga Machno”, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Makhno%27s_flag.jpg
[6] Zełman Ostrowski, Jewrejskie Pogromy, 1918-1921 (Moskwa: Sp. akc. «Szkoła i kniga», 1926), 100.
[7] Henry Abramson. “Russian Civil War”. YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, November 22, 2010, https://yivoencyclopedia.org/article.aspx/Russian_Civil_War
[8] Ibid. Abramson tak podaje proporcje sprawców pogromów: 40% – Petlurowcy; 25% – niezależni; 17% – Biała Armia; 9% – Armia Czerwona.
[9] Ostrovski, Jewrejskie Pogromy, 28; 72.
[10] Ibid., 39, 102, 103, 95, 100.
[11] Ibid., 37, 47, 111, 112, 131.
[12] Por. Paul Avrich, Portrety Anarchistów (Princeton: Princeton University Press, 1988), 122-123. Po zbadaniu setek zdjęć w nowojorskim archiwum YIVO Avrich stwierdził, że zarzuty antysemickiej przemocy „bazują na pogłoskach, plotkach lub obmowie,i pozostają nieudokumentowane i niedowiedzione. Mennonicki historyk Victor Peters, któremu w żadnym sensie nie da się zarzucić promachnowskich poglądów, dowodził, że Nestor Machno nie atakował ani Żydów, ani Mennonitów z powodów etnicznych.Victor Peters, Nestor Makhno (Winnipeg: Echo Books, 1970), 106-107. Por. także Michael Malet, Nestor Makhno in the Russian Civil War (London: MacMillan Press, 1982), 168; Colin Darch, Nestor Makhno and Rural Anarchism in Ukraine (London: Pluto Press, 2020), 53; Alexandre Skirda, Nestor Makhno: Anarchy’s Cossack (Oakland: AK Press, 2004), 336-341; Patterson, Makhno and Memory, 21, 25. Ograniczam się tu do źródeł anglojęzycznych, ale ukraińscy i rosyjscy eksperci także zgadzają się, że Nestor Machno osobiście nie był antysemitą.
[13] Na przykład “Prikaz Batʹko Machno No. 1”, Putʹ k swobodie, No. 29, November 21, 1919. Angielskie tłumaczenie Peter Arshinov, History of the Makhnovist Movement (London: Freedom Press, 2005), 214-216. A resolution from the Makhnovist February 12, 1919. Zjazd jasno potępił „rabunki, przemoc i antyżywdowskie pogromy”, dokonywane w imieniu ruchu machnowskiego. Palij, The Anarchism of Nestor Makhno (Seattle: University of Washington Press, 1976), 155.
[14] Na przykład por. nadzwyczajną uchwałę anarchistów Nabatu w ramach ruchu [machnowskiego], która wymienia właśnie antysemityzm, jako problematyczną postawę w oddziałach. “Rezolucja ekstriennowo sowieszczania aktiwnych rabotnikow konfederacji Nabat”, w: Kriwenkij, V.V., et al., ed. Anarchisty: dokumenty i materiały. Tom 2 (Moskwa: ROSSPEN, 1999), 287. Ruch również bezpośrednio wymienił i potępił w swojej gazecie pogrom w Gorkiej. P. Mogila, “Gdie że konec nasilie”, Put’ k Swobode, No. 2, May 24, 1919. Jak podają Bielasz i Machno, po przeprowadzeniu śledztwa sprawcy zostali straceni. Por. Bielasz, Dorogi Nestora Machno, 215-216 i Nestor Machno, “The Makhnovshchina and Anti-Semitism”, in Alexandre Skirda, ed., The Struggle Against the State and Other Essays (Oakland: AK Press, 1996), 34-35. Żydowski anarchista i lider machnowców Wolin twierdzi, że słynny historyk pogromów, Eliasz Czerikower powiedział mu w wywiadzie, że „Machnowscy zachowywali sie najlepiej zarówno wobec cywilów w ogóle, jak i wobec ludności żydowskiej w szczególności” oraz, że „ani razu nie można było wykazać obecności oddziałów machnowskich w miejscach pogromów Żydów. Wolin, The Unknown Revolution (Oakland: PM Press, 2019), 698. w przeciwieństwie do tego, Czerikower w prywatnym liście napisał, że “Nie ma najmniejszych wątpliwości, że był on [Machno] zamieszany w serię pogromów. W moim archiwum mam wystarczająco dużo dowodów na to, że jego ludzie byli dokładnie takimi samymi bandytami jak wszyscy inni. Trudno powiedzieć, czy dokonywali pogromów za jego zgodą, czy z własnej inicjatywy; tak czy inaczej – on jest odpowiedzialny”. Cyt. za Brenden McGeever, The Bolshevik Response to Antisemitism in the Russian Revolution (Cambridge: Cambridge University Press, 2019), 135.
[15] Najbardziej kompletną dyskusję tematu Machny i antysemityzmu znajdziemy u: Michael Malet, Nestor Machno, 168-174; Osobista obrona Machno: Nestor Machno, “K jewreiam wsiech stran”, Deło truda 23-24 (1927): 8-10 i “Michnowszczina i Antisemitizm”, Deło truda 30-31 (1927): 15-18. Tłumaczenia angielskie: “To the Jews of All Countries” oraz “The Makhnovshchina and Anti-Semitism” W: Skirda, ed., The Struggle Against the State, 28-31; 32-38.
[16] Machno, “To the Jews of All Countries”, 28.
[17] Ibid., 30. Bardziej trafne jest określenie centralna Ukraina. Najdalej na zachód Makhno znalazł się w tym czasie w Humaniu, w najbardziej południowej części guberni kijowskiej..
[18] Machno zajął Oleksandriwsk dwukrotnie: W styczniu 1918 wspólnie z Armią Czerwoną i w październiku-listopadzie 1919. Malet, Nestor Makhno, 7; 47.
[19] Makhno, “To the Jews of All Countries”, 30.
[20] Ibid.
[21] Wyjątkiem była machnowska gazeta ukraińska Szliak do woli [Droga do wolności]. Ukazała się ona jesienią 1919 roku podczas makhnowskiej okupacji Katerynosławia. Gazeta była produktem krótkotrwałego sojuszu z Borotbistami – socjalistycznym ukraińskim ruchem nacjonalistycznym. Gazeta była redagowana przez Borotbistów i, choć wyraźnie pro-machnowska, wykazywała poziom ukraińskiej świadomości narodowej niespotykany w innych publikacjach machnowskich. Omówienie machnowskich sztandarów i propagandy można znaleźć tutaj: Jurij Krawiec, “Znamiena powstanczeskoj armii N. Machno. 1918-1921 gg”. Muzeinyi visnyk 7 (2007): 127-137; Jurij Krawiec and Andriej Federow, “Agitacja i propaganda Machnovskogo dwiżenia”, Piwdennyj zachid, Odesyka. Istoryko-krajeznawczyj naukowyj almanach 24 (2018): 50-85.
[22] TsDKFFA Ukraine [Central State Cinema and Photo Archive] 0-53894. Kopia fotografii przechowywana jest też w Archiwum Eliasza Cherikowera W nopwym Jorku. Opisane jest “Flag of Makhno”. YIVO Archives Record Group 80, Series IV, Folder 642.
[23] TsDKFFA Ukraine 0-235665. Tak samo jak na awersie flagi, pisownia na rewersie odstaje od współczesnego ukraińskiego i brzmi “Nadnyipriansii Kisz”.
[24] “Free Cossacks”, Internet Encyclopedia of Ukraine, http://www.encyclopediaofukraine.com/display.asp?linkpath=pages%5CF%5CR%5CFreeCossacks.htm. „Kosz” jest szczególnie związany z olnym Kozactwemi i jednostkami Petlurowców. To wyjaśnia, czemu autorzy artykułu w Wikipedii “Flags of the Makhnovshchina” przypisali flagę armii URL. Kosz nie zawsze odpowiadał dywizji. Na przykład Hajdamacki Kosz Słobodzkiej Ukrainy był batalionem.
[25] Niewiele jest wiarygodnych źródeł na temat Kocura, chooć kilka prac oferuje wgląd w jego życie i działania. Najważniejsze to pisma Oleksandra Solodara obszernie korzystające z materiałów Państwowego Archiwum Obwodu Czerkaskiego. Oleksandr Solodar, “Zwywysti szliaky Swyryda Kocura” Istoriczni storinky “Nova Doba” No. 61 (August 6, 2002): 2-3. Książka Wiktora Sawczenki o ukraińskich atamanach także zawiera dość dokładny opis kariery Kocura. W.A. Sawczenko, Awantiuristy grażdanskoj vojny (Charków: Folio, 2000), 200-239. Także O. Minsʹka, “Swyryd Kocur: Fakty i Manipuliatcji”, w: W.M. Lazurenko, red., Personalistycznyj Wymir Istorji Czerkaszyny: materiały Perszoj regionalʹnoj istoryko-krajeznawczoj konferencji (Czerkasy: 2018), 184-191. O ile nie zaznaczono inaczej, biografię Kocura przytaczam na podstawie pracy Solodara.
[26] Sawchenko, Avantiuristy, 233.
[27] Nestor Machno, “My Autobiography”, w: Malcolm Archibald, red., Young Rebels Against the Empire (Edmonton: Black Cat Press, 2021), 30, 33. Ten tekst opublikowano oryginalnie w anarchistycznych gazetach w Rosji, Francji Niemczech — Rassvet (1926), Le Libertaire (1926), and Der freie Arbeiter (1927).
[28] To wydarzenie potwierdza teczka archiwalna bezpośrednio wymieniająca „zbrojny opór [Kocura] wobec policji w Jekaterynosławiu.” GARF [Państwowe Archiwa Federacji Rosyjskiej] F. 102, op. 207, d. 729. Dziękuję Jurijowi Krawcowi za zwrócenie mojej uwagi na tę teczkę.
[29] Machno, “My Autobiography”, 33-34.
[30] “U Chołodnomu Jaru znajdeno snariadnu hilzu z powstanśkymy dokumentamy”, Kozatsʹkij kraj, kwiecień 26, 2018, http://cossackland.org.ua/2018/04/26/u-holodnomu-yaru-znajdeno-snaryadnu-hilzu-z-povstanskymy-dokumentamy/
[31] Niektóre źródła jako datę utworzenia Kosza podają lipiec 1919, ale tu opieram się na badaniach Solodara z racji jego dogłębnej znajomości lokalnych archiwów.
[32] Jaroslaw Tyczenko, Novitni Zaporożci: Vijśka central’noj rady (Kyiv: Tempora, 2010), 109. Zdjęcie jest wyraźnie częścią tej samej sesji fotograficznej, ale datowane jest na wiosnę 1918. Jest to albo pomyłka, albo data pierwszego zdobycia tej flagi. Jako że Kosz Dnipro nie istniał przed styczniem 1920, zdjęcia te nie mogły powstać przed tą datą.
[33] R.G. Gagkujew, E.E. Koloskowa, and Iu. D. Andrejkina, red., Grażdanskaja wojna w Rossiji w fotografijach i kinokronikie. 1917-1922 (Moskwa: Kuczkovo pole, 2018), 206. I znów podano inny rok dla tej fotografii. Opis podaje rok 1919, ale wpis 1920 w ukraińskich archiwach jest bardziej prawdopodobny, jak dowodzę w niniejszym artykule.
[34] TsDAVO Ukraine [Centralne Archiwa Państwowe Najwyższych Władz Ukrainy.] F. 2, op. 1, d. 744, ark. 25. Depesza napisana jest po rosyjsku. Podziękowania dla Jurija Krawca za wskazanie tego dokumentu. Jurij Krawiec jest historykiem Machno z Zaporoża. Obszernie opisywał ruch machnowski i, według mojej wiedzy, był pierwszym badaczem, który zakwestionował machnowskie pochodzenie flagi. Jurij Krawiec, “Znamena powstanczeskoj armii N. Mahno. 1918-1921 gg”.
