\input ks_macros
\docversion=1.5pt\warnifold

%From adjg@sour.sw.oz.au  Thu Nov 11 17:15:52 1993
%Received: from walker.u.washington.edu by stein2.u.washington.edu
%	(5.65/UW-NDC Revision: 2.29 ) id AA27956; Thu, 11 Nov 93 17:15:52 -0800
%Received: from joyce.cs.su.OZ.AU by walker.u.washington.edu
%	(5.65/UW-NDC Revision: 2.29 ) id AA08281; Thu, 11 Nov 93 17:15:25 -0800
%Received: from sour.sw.oz.au by joyce.cs.su.OZ.AU (mail from adjg for
%	perseant@u.washington.edu)
%	with MHSnet; Fri, 12 Nov 1993 12:15:21 +1100
%Received: from sour.sw.oz.au by swallow.sw.oz.au with SMTP
%	id AA20957; Fri, 12 Nov 93 11:38:29 EST (4.1/Unixware)
%	(from adjg@sour.sw.oz.au for perseant@u.washington.edu)
%Received: by sour.sw.oz.au
%	id AA28113; Fri, 12 Nov 1993 11:38:21 +1100 (5.65c/1.34)
%	(from adjg@sour.sw.oz.au for perseant@u.washington.edu)
%From: adjg@softway.sw.oz.au
%Date: Fri, 12 Nov 1993 11:34:05 +1100
%To: perseant@u.washington.edu
%Subject: Here is Sallust too.
%Message-Id: <199311121134.27969.clas.babuv@softway.sw.oz.au>
%Precedence: special-delivery
%Status: OR
%
%This is a very strange text. It started life as a scanned in version
%of Kurfess (Teubner last century) which I believe is copyright safe anyway.
%It has been seriously laboured over, and in particular the "archaic"
%spellings in all modern editions have been regularised. The reason is
%that there is no cogent evidence that he had any particular _orthographic_
%pecularities. Anyway here it is: Both of the two major works. The
%numbers in [] are "sentence" breaks. The Roman numerals are the chapter
%breaks.
%-----------

\raggedbottom
\centerline{C.~SALLUSTIUM CRISPI}
\medskip
\centerline{CONVIVRATIO CATILINAE}
\bigskip

\chap omnes homines, qui sese student praestare ceteris animalibus,
summa ope niti decet, ne uitam silentio transeant ueluti pecora, quae
natura prona atque uentri oboedientia finxit.  \sec sed nostra omnis uis
in animo et corpore sita est: animi imperio, corporis seruitio magis
utimur; alterum nobis cum dis, alterum cum beluis commune est.  \sec quo
mihi rectius uidetur ingeni quam uirium opibus gloriam quaerere et,
quoniam uita ipsa qua fruimur breuis est, memoriam nostri quam maxime
longam efficere.  \sec nam diuitiarum et formae gloria fluxa atque
fragilis est, uirtus clara aeternaque habetur.  \sec sed diu magnum
inter mortalis certamen fuit, uine corporis an uirtute animi res
militaris magis procederet.  \sec nam et prius quam incipias consulto,
et ubi consulueris mature facto opus est.  \sec ita utrumque per se
indigens alterum alterius auxilio eget.

\chap igitur initio reges---nam in terris nomen imperi id primum fuit
---diuersi pars ingenium, alii corpus exercebant: etiam tum uita hominum
sine cupiditate agitabatur; sua cuique satis placebant. \sec postea uero
quam in Asia Cyrus, in Graecia Lacedaemonii et Athenienses coepere urbis
atque nationes subigere, libidinem dominandi causam belli habere,
maximam gloriam in maximo imperio putare, tum demum periculo atque
negotiis compertum est in bello plurimum ingenium posse.  \sec quod si
regum atque imperatorum animi uirtus in pace ita ut in bello ualeret,
aequabilius atque constantius sese res humanae haberent, neque aliud
alio ferri neque mutari ac misceri omnia cerneres.  \sec nam imperium
facile iis artibus retinetur, quibus initio partum est.  \sec uerum ubi
pro labore desidia, pro continentia et aequitate libido atque superbia
inuasere, fortuna simul cum moribus immutatur.  \sec ita imperium semper
ad optimum quemque a minus bono transfertur.  \sec quae homines arant
nauigant aedificant, uirtuti omnia parent. \sec sed multi mortales,
dediti uentri atque somno, indocti incultique uitam sicuti peregrinantes
transigere; quibus profecto contra naturam corpus uoluptati, anima oneri
fuit. eorum ego uitam mortemque iuxta aestimo, quoniam de utraque
siletur.  \sec uerum enim uero is demum mihi uiuere atque frui anima
uidetur, qui aliquo negotio intentus praeclari facinoris aut artis bonae
famam quaerit. sed in magna copia rerum aliud alii natura iter ostendit.

\chap pulchrum est bene facere rei publicae, etiam bene dicere haud
absurdum est; uel pace uel bello clarum fieri licet; et qui fecere et
qui facta aliorum scripsere, multi laudantur.  \sec ac mihi quidem,
tametsi haudquaquam par gloria sequitur scriptorem et auctorem rerum,
tamen in primis arduom uidetur res gestas scribere: primum quod facta
dictis exequenda sunt; dein quia plerique quae delicta reprehenderis
maleuolentia et inuidia dicta putant, ubi de magna uirtute atque gloria
bonorum memores, quae sibi quisque facilia factu putat, aequo animo
accipit, supra ea ueluti ficta pro falsis ducit.  \sec sed ego
adulescentulus initio, sicuti plerique, studio ad rem publicam latus
sum, iique mihi multa aduersa fuere. nam pro pudore, pro abstinentia,
pro uirtute audacia largitio auaritia uigebant.  \sec quae tametsi
animus aspernabatur insolens malarum artium, tamen inter tanta uitia
inbecilla aetas ambitione corrupta tenebatur; \sec ac me, cum ab
relicuorum malis moribus dissentirem, nihilo minus honoris cupido eadem
quae ceteros fama atque inuidia uexabat.

\chap igitur ubi animus ex multis miseriis atque periculis requieuit et
mihi relicuam aetatem a re publica procul habendam decreui, non fuit
consilium socordia atque desidia bonum otium conterere, neque uero agrum
colendo aut uenando, seruilibus officiis, intentum aetatem agere; \sec
sed a quo incepto studioque me ambitio mala detinuerat, eodem regressus
statui res gestas populi Romani carptim, ut quaeque memoria digna
uidebantur, perscribere, eo magis quod mihi a spe metu partibus rei
publicae animus liber erat.  \sec igitur de Catilinae coniuratione quam
uerissime potero paucis absoluam; \sec nam id facinus in primis ego
memorabile existimo sceleris atque periculi nouitate.  \sec de cuius
hominis moribus pauca prius explananda sunt, quam initium narrandi
faciam.

\chap L.~Catilina, nobili genere natus, fuit magna ui et animi et
corporis, sed ingenio malo prauoque. \sec huic ab adulescentia bella
intestina caedes rapinae discordia ciuilis grata fuere, ibique
iuuentutem suam exercuit.  \sec corpus patiens inediae algoris uigiliae,
supra quam cuiquam credibile est.  \sec animus audax subdolus uarius,
cuius rei libet simulator ac dissimulator, alieni appetens, sui
profusus, ardens in cupiditatibus; satis eloquentiae, sapientiae parum.
\sec uastus animus immoderata incredibilia nimis alta semper cupiebat.
\sec hunc post dominationem L.~Sullae libido maxima inuaserat rei
publicae capiendae; neque id quibus modis assequeretur, dum sibi regnum
pararet, quicquam pensi habebat. \sec agitabatur magis magisque in dies
animus ferox inopia rei familiaris et conscientia scelerum, quae utraque
iis artibus auxerat, quas supra memoraui.  \sec incitabant praeterea
corrupti ciuitatis mores, quos pessima ac diuersa inter se mala, luxuria
atque auaritia, uexabant.  \sec res ipsa hortari uidetur, quoniam de
moribus ciuitatis tempus admonuit, supra repetere ac paucis instituta
maiorum domi militiaeque, quo modo rem publicam habuerint quantamque
reliquerint, ut paulatim immutata ex pulcherrima $\langle$atque
optima$\rangle$ pessima ac flagitiosissima facta sit, disserere.

\chap urbem Romam, sicuti ego accepi, condidere atque habuere initio
Troiani, qui Aenea duce profugi sedibus incertis uagabantur, et cum his
Aborigines, genus hominum agreste, sine legibus, sine imperio, liberum
atque solutum.  \sec hi postquam in una moenia conuenere, dispari
genere, dissimili lingua, alius alio more uiuentes, incredibile memoratu
est quam facile coaluerint: $\langle$ita breui multitudo diuersa atque
uaga concordia ciuitas facta erat$\rangle$.  \sec sed postquam res eorum
ciuibus moribus agris aucta satis prospera satisque pollens uidebatur,
sicuti pleraque mortalium habentur, inuidia ex opulentia orta est.  \sec
igitur reges populique finitimi bello temptare, pauci ex amicis auxilio
esse: nam ceteri metu perculsi a periculis aberant.  \sec at Romani domi
militiaeque intenti festinare, parare, alius alium hortari, hostibus
obuiam ire, libertatem patriam parentisque armis tegere. post ubi
pericula uirtute propulerant, sociis atque amicis auxilia portabant,
magisque dandis quam accipiendis beneficiis amicitias parabant.  \sec
imperium legitimum, nomen imperi regium habebant. delecti, quibus corpus
annis infirmum, ingenium sapientia ualidum erat, rei publicae
consultabant: hi uel aetate uel curae similitudine patres appellabantur.
\sec post ubi regium imperium, quod initio conseruandae libertatis atque
augendae rei publicae fuerat, in superbiam dominationemque se conuertit,
immutato more annua imperia binosque imperatores sibi fecere: eo modo
minime posse putabant per licentiam insolescere animum humanum.

\chap sed ea tempestate coepere se quisque magis extollere magisque
ingenium in promptu habere.  \sec nam regibus boni quam mali
suspectiores sunt, semperque iis aliena uirtus formidulosa est.  \sec
sed ciuitas incredibile memoratu est adepta libertate quantum breui
creuerit: tanta cupido gloriae incesserat.  \sec iam primum iuuentus,
simul ac belli patiens erat, in castris per laborem usum militiae
discebat, magisque in decoris armis et militaribus equis quam in scortis
atque conuiuiis libidinem habebant.  \sec igitur talibus uiris non labor
insolitus, non locus ullus asper aut arduos erat, non armatus hostis
formidulosus: uirtus omnia domuerat.  \sec sed gloriae maximum certamen
inter ipsos erat: se quisque hostem ferire, murum ascendere, conspici,
dum tale facinus faceret, properabat. eas diuitias, eam bonam famam
magnamque nobilitatem putabant. laudis auidi, pecuniae liberales erant;
gloriam ingentem, diuitias honestas uolebant.  \sec memorare possum,
quibus in locis maximas hostium copias populus Romanus parua manu
fuderit, quas urbis natura munitas pugnando ceperit, ni ea res longius
nos ab incepto traheret.

\chap sed profecto fortuna in omni re dominatur; ea res cunctas ex
libidine magis quam ex uero celebrat obscuratque.  \sec Atheniensium res
gestae, sicuti ego aestimo, satis amplae magnificaeque fuere, uerum
aliquanto minores tamen quam fama feruntur.  \sec sed quia prouenere ibi
scriptorum magna ingenia, per terrarum orbem Atheniensium facta pro
maximis celebrantur.  \sec ita eorum qui fecere uirtus tanta habetur,
quantum eam uerbis potuere extollere praeclara ingenia.  \sec at populo
Romano numquam ea copia fuit, quia prudentissimus quisque maxime
negotiosus erat, ingenium nemo sine corpore exercebat, optimus quisque
facere quam dicere, sua ab aliis bene facta laudari quam ipse aliorum
narrare malebat.

\chap igitur domi militiaeque boni mores colebantur; concordia maxima,
minima auaritia erat; ius bonumque apud eos non legibus magis quam
natura ualebat.  \sec iurgia discordias simultates cum hostibus
exercebant, ciues cum ciuibus de uirtute certabant. in suppliciis deorum
magnifici, domi parci, in amicos fideles erant. \sec duabus his artibus,
audacia in bello, ubi pax euenerat aequitate, seque remque publicam
curabant.  \sec quarum rerum ego maxima documenta haec habeo, quod in
bello saepius uindicatum est in eos, qui contra imperium in hostem
pugnauerant quique tardius reuocati proelio excesserant, quam qui signa
relinquere aut pulsi loco cedere ausi erant; \sec in pace uero quod
beneficiis magis quam metu imperium agitabant et accepta iniuria
ignoscere quam perseque malebant.

\chap sed ubi labore atque iustitia res publica creuit, reges magni
bello domiti, nationes ferae et populi ingentes ui subacti, Carthago
aemula imperi Romani ab stirpe interiit, cuncta maria terraeque
patebant, saeuire fortuna ac miscere omnia coepit.  \sec qui labores,
pericula, dubias atque asperas res facile tolerauerant, iis otium
diuitiaeque, optanda alias, oneri miseriaeque fuere. \sec igitur primo
pecuniae, deinde imperi cupido creuit: ea quasi materies omnium malorum
fuere.  \sec namque auaritia fidem probitatem ceterasque artis bonas
subuertit; pro his superbiam, crudelitatem, deos neglegere, omnia
uenalia habere edocuit.  \sec ambitio multos mortalis falsos fieri
subegit, aliud clausum in pectore, aliud in lingua promptum habere,
amicitias inimicitiasque non ex re, sed ex commodo aestimare, magisque
uultum quam ingenium bonum habere.  \sec haec primo paulatim crescere,
interdum uindicari; post ubi contagio quasi pestilentia inuasit, ciuitas
immutata, imperium ex iustissimo atque optimo crudele intolerandumque
factum.

\chap sed primo magis ambitio quam auaritia animos hominum exercebat,
quod tamen uitium propius uirtutem erat.  \sec nam gloriam honorem
imperium bonus et ignauos aeque sibi exoptant; sed ille uera uia
nititur, huic quia bonae artes desunt, dolis atque fallaciis contendit.
\sec auaritia pecuniae studium habet, quam nemo sapiens concupiuit: ea
quasi uenenis malis inbuta corpus animumque uirilem effeminat, semper
infinita $\langle$et$\rangle$ insatiabilis est, neque copia neque inopia
minuitur.  \sec sed postquam L.~Sulla armis recepta re publica bonis
initiis malos euentus habuit, rapere omnes, trahere, domum alius, alius
agros cupere, neque modum neque modestiam uictores habere, foeda
crudeliaque in ciuis facinora facere.  \sec huc accedebat, quod L.~Sulla
exercitum, quem in Asia ductauerat, quo sibi fidum faceret, contra morem
maiorum luxuriose nimisque liberaliter habuerat. loca amoena, uoluptaria
facile in otio ferocis militum animos molliuerant: \sec ibi primum
insueuit exercitus populi Romani amare potare, signa tabulas pictas uasa
caelata mirair, ea priuatim et publice rapere, delubra spoliare, sacra
profanaque omnia polluere.  \sec igitur ii milites, postquam uictoriam
adepti sunt, nihil relicui uictis fecere.  \sec quippe secundae res
sapientium animos fatigant: ne illi corruptis moribus uictoriae
temperarent.

\chap postquam diuitiae honori esse coepere et eas gloria imperium
potentia sequebatur, hebescere uirtus, paupertas probro haberi,
innocentia pro maleuolentia duci coepit. \sec igitur ex diuitiis
iuuentutem luxuria atque auaritia cum superbia inuasere: repere
consumere, sua parui pendere, aliena cupere, pudorem pudicitiam, diuina
atque humana promiscua, nihil pensi neque moderati habere.  \sec operae
pretium est, cum domos atque uillas cognoueris in urbium modum
exaedificatas, uisere templa deorum, quae nostri maiores, religiosissimi
mortales, fecere.  \sec uerum illi delubra deorum pietate, domos suas
gloria decorabant, neque uictis quicquam praeter iniuriae licentiam
eripiebant.  \sec at hi contra, ignauissimi homines, per summum scelus
omnia ea sociis adimere, quae fortissimi uiri uictores reliquerant:
proinde quasi iniuriam facere, id demum esset imperio uti.

\chap nam quid ea memorem, quae nisi iis qui uidere nemini credibilia
sunt, a priuatis compluribus subuersos montis, maria constrata esse?
\sec quibus mihi uidentur ludibrio fuisse diuitiae: quippe quas honeste
habere licebat, abuti per turpitudinem properabant.  \sec sed libido
stupri ganeae ceterique cultus non minor incesserat: uiri muliebria
pati, mulieres pudicitiam in propatulo habere; uescendi causa terra
marique omnia exquirere; dormire prius quam somni cupido esset; non
famem aut sitim, neque frigus neque lassitudinem opperiri, sed ea omnia
luxu antecapere.  \sec haec iuuentutem, ubi familiares opes defecerant,
ad facinora incendebant: \sec animus inbutus malis artibus haud facile
libidinibus carebat; eo profusius omnibus modis quaestui atque sumptui
deditus erat.

\chap in tanta tamque corrupta ciuitate Catilina, id quod factu
facillimum erat, omnium flagitiorum atque facinorum circum se tamquam
stipatorum cateruas habebat.  \sec nam quicumque impudicus adulter ganeo
manu uentre pene bona patria lacerauerat, quique alienum aes grande
conflauerat, quo flagitium aut facinus redimeret, \sec praeterea omnes
undique parricidae sacrilegi conuicti iudiciis aut pro factis iudicium
timentes, ad hoc quos manus atque lingua periurio aut sanguine ciuili
alebat, postremo omnes quos flagitium egestas conscius animus
exagitabat, ii Catilinae proximi familiaresque erant.  \sec quod si quis
etiam a culpa uacuos in amicitiam eius inciderat, cottidiano usu atque
illecebris facile par similisque ceteris efficiebatur.  \sec sed maxime
adulescentium familiaritates appetebat: eorum animi molles etiam et
[aetate] fluxi dolis haud difficulter capiebantur.  \sec nam ut cuiusque
studium ex aetate flagrabat, aliis scorta praebere, aliis canes atque
equos mercare; postremo neque sumptui neque modestiae suae parcere, dum
illos obnoxios fidosque sibi faceret.  \sec scio fuisse nonnullos, qui
ita existimarent iuuentutem, quae domum Catilinae frequentabat, parum
honeste pudicitiam habuisse; sed ex aliis rebus magis, quam quod cuiquam
id compertum foret, haec fama ualebat.

\chap iam primum adulescens Catilina multa nefanda stupra fecerat, cum
uirgine nobili, cum sacerdote Vestae, alia huiusce modi contra ius
fasque. \sec postremo captus amore Aureliae Orestillae, cuius praeter
formam nihil umquam bonus laudauit, quod ea nubere illi dubitabat timens
priuignum adulta aetate, pro certo creditur necato filio uacuam domum
scelestis nuptiis fecisse.  \sec quae quidem res mihi in primis uidetur
causa fuisse facinus maturandi.  \sec namque animus impurus, dis
hominibusque infestus, neque uigiliis neque quietibus sedari poterat:
ita conscientia mentem excitam uastabat.  \sec igitur colos exanguis,
foedi oculi, citus modo, modo tardus incessus: prorsus in facie uultuque
uecordia inerat.

\chap sed iuuentutem, quam, ut supra diximus, illexerat, multis modis
mala facinora edocebat.  \sec ex illis testis signatoresque falsos
commodare; fidem fortunas pericula uilia habere; post ubi eorum famam
atque pudorem attriuerat, maiora alia imperabat.  \sec si causa peccandi
in praesens minus suppetebat, nihilo minus insontis sicuti sontis
circumuenire iugulare: scilicet ne per otium torpescerent manus aut
animus, gratuito potius malus atque crudelis erat.  \sec his amicis
sociisque confisus Catilina, simul quod aes alienum per omnis terras
ingens erat et quod plerique Sullani milites, largius suo usi, rapinarum
et uictoriae ueteris memores ciuile bellum exoptabant, opprimendae rei
publicae consilium cepit.  \sec in Italia nullus exercitus, Cn.~Pompeius
in extremis terris bellum gerebat; ipsi consulatum petenti magna spes,
senatus nihil sane intentus: tutae tranquillaeque res omnes, sed ea
prorsus opportuna Catilinae.

\chap igitur circiter Kalendas Iunias L.~Caesare et C.~Figulo consulibus
primo singulos appellare; hortari alios, alios temptare; opes suas,
imparatam rem publicam, magna praemia coniurationis docere.  \sec ubi
satis explorata sunt quae uoluit, in unum omnis conuocat, quibus maxima
necessitudo et plurimum audaciae inerat.  \sec eo conuenere senatorii
ordinis P.~Lentulus Sura, P.~Autronius, L.~Cassius Longinus,
C.~Cethegus. P.~et Ser. Sullae Ser. filii, L.~Vargunteius, Q.~Annius,
M.~Porcius Laeca, L.~Bestia, Q.~Curius; \sec praeterea ex equestri
ordine M.~Fuluius Nobilior, L.~Statilius, P.~Gabinius Capito,
C.~Cornelius; ad hoc multi ex coloniis et municipiis domi nobiles.  \sec
erant praeterea complures paulo occultius consili huiusce participes
nobiles, quos magis dominationis spes hortabatur quam inopia aut alia
necessitudo.  \sec ceterum iuuentus pleraque, sed maxime nobilium
Catilinae inceptis fauebat: quibus in otio uel magnifice uel molliter
uiuere copia erat; incerta pro certis, bellum quam pacem malebant. \sec
fuere item ea tempestate qui crederent M.~Licinium Crassum non ignarum
eius consili fuisse: quia Cn.~Pompeius, inuisus ipsi, magnum exercitum
ductabat, cuiusuis opes uoluisse contra illius potentiam crescere, simul
confisum, si coniuratio ualuisse, facile apuid illos principem se fore.

\chap sed antea item coniurauere pauci contra rem publicam, in quis
Catilina fuit.  \sec de qua quam uerissime potero dicam.  L.~Tullo et
M'. Lepido consulibus P.~Autronius et P.~Sulla designati consules
legibus ambitus interrogati poenas dederant.  \sec post paulo Catilina
pecuniarum repetundarum reus prohibitus erat consulatum petere, quod
intra legitimos dies profiteri nequiuerat.  \sec erat eodem tempore
Cn.~Piso, adulescens nobilis, summae audaciae, egens, factiosus, quem ad
perturbandam rem publicam inopia atque mali mores stimulabant.  \sec cum
hoc Catilina et Autronius circiter Nonas Decembris consilio communicato
parabant in Capitolio Kalendis Ianuariis L.~Cottam et L.~Torquatum
consules interficere, ipsi fascibus correptis Pisonem cum exercitu ad
obtinendas duas Hispanias mittere.  \sec ea re cognita rursus in Nonas
Februarias consilium caedis transtulerant.  \sec iam tum non consulibus
modo, sed plerisque senatoribus Perniciem machinabantur.  \sec quod ni
Catilina maturasset pro curia signum sociis dare, eo die post conditam
urbem Romam pessimum facinus patratum foret. quia nondum frequentes
armati conuenerant, ea res consilium diremit.

\chap postea Piso in citeriorem Hispaniam quaestor pro praetore missus
est annitente Crasso, quod eum infestum inimicum Cn.~Pompeio cognouerat.
\sec neque tamen senatus prouinciam inuitus dederat, quippe foedum
hominem a re publica procul esse uolebat, simul quia boni complures
praesidium in eo putabant et iam tum potentia Pompei formidulosa erat.
\sec sed is Piso in prouincia ab equitibus Hispanis, quos in exercitu
ductabat, iter faciens occisus est.  \sec sunt qui ita dicant imperia
eius iniusta superba crudelia barbaros nequiuisse pati; \sec alii autem,
equites illos, Cn.~Pompei ueteres fidosque clientis, uoluntate eius
Pisonem aggressos: numquam Hispanos praeterea tale facinus fecisse, sed
imperia saeua multa antea perpessos.  \sec nos eam rem in medio
relinquemus. de superiore coniuratione satis dictum.

\chap Catilina ubi eos, quos paulo ante memoraui, conuenisse uidet,
tametsi cum singulis multa saepe egerat, tamen in rem fore credens
uniuersos appellare et cohortari, in abditam partem aedium secedit atque
ibi omnibus arbitris procul amotis orationem huiusce modi habuit: \sec
`ni uirtus fidesque uestra spectata mihi foret, nequiquam opportuna res
cecidisset; spes magna, dominatio in manibus frustra fuissent, neque ego
per ignauiam aut uana ingenia incerta pro certis captarem.  \sec sed
quia multis et magnis tempestatibus uos cognoui fortis fidosque mihi, eo
animus ausus est maximum atque pulcherrimum facinus incipere, simul quia
uobis eadem quae mihi bona malaque esse intellexi; \sec nam idem uelle
atque idem nolle, ea demum firma amicitia est.  \sec sed ego quae mente
agitaui, omnes iam antea diuersi audistis.  \sec ceterum mihi in dies
magis animus accenditur, cum considero, quae condicio uitae futura sit,
nisi nosmet ipsi uindicamus in libertatem.  \sec nam postquam res
publica in paucorum potentium ius atque dicionem concessit, semper illis
reges tetrarchae uectigales esse, populi nationes stipendia pendere;
ceteri omnes, strenui boni, nobiles atque ignobiles, uulgus fuimus sine
gratia, sine auctoritate, iis obnoxii, quibus, si res publica ualeret,
formidini essemus.  \sec itaque omnis gratia potentia honor diuitiae
apud illos sunt aut ubi illi uolunt; nobis reliquere pericula repulsas
iudicia egestatem.  \sec quae quo usque tandem patiemini, o fortissimi
uiri? nonne emori per uirtutem praestat quam uitam miseram atque
inhonestam, ubi alienae superbiae ludibrio fueris, per dedecus amittere?
\sec uerum enim uero, pro deum atque hominum fidem, uictoria in manu
nobis est, uiget aetas, animus ualet; contra illis annis atque diuitiis
omnia consenuerunt. tantummodo incepto opus est, cetera res expediet.
\sec etenim quis mortalium, cui uirile ingenium est, tolerare potest
illis diuitias superare, quas profundant in extruendo mari et montibus
coaequandis, nobis rem familiarem etiam ad necessaria deesse? illos
binas aut amplius domos continuare, nobis larem familiarem nusquam ullum
esse?  \sec cum tabulas signa toreumata emunt, noua diruunt, alia
aedificant, postremo omnibus modis pecuniam trahunt uexant, tamen summa
libidine diuitias suas uincere nequeunt.  \sec at nobis est domi inopia,
foris aes alienum, mala res, spes multo asperior: denique quid relicui
habemus praeter miseram animam? \sec quin igitur expergiscimini? en
illa, illa quam saepe optastis libertas, praeterea diuitiae decus gloria
in oculis sita sunt; fortuna omnia ea uictoribus praemia posuit.  \sec
res tempus pericula egestas belli spolia magnifica magis quam oratio mea
uos hortantur.  \sec uel imperatore uel milite me utimini: neque animus
neque corpus a uobis aberit.  \sec haec ipsa, ut spero, uobiscum una
consul agam, nisi forte me animus fallit et uos seruire magis quam
imperare parati estis.'

\chap postquam accepere ea homines, quibus mala abunde omnia erant, sed
neque res neque spes bona ulla, tametsi illis quieta mouere magna merces
uidebatur, tamen postulauere plerique, ut proponeret, quae condicio
belli foret, quae praemia armis peterent, quid ubique opis aut spei
haberent.  \sec tum Catilina polliceri tabulas nouas, proscriptionem
locupletium, magistratus, sacerdotia, rapinas, alia omnia, quae bellum
atque libido uictorum fert; \sec praeterea esse in Hispania citeriore
Pisonem, in Mauretania cum exercitu P.~Sittium Nucerinum, consili sui
participes; petere consulatum C.~Antonium, quem sibi collegam fore
speraret, hominem et familiarem et omnibus necessitudinibus
circumuentum; cum eo se consulem initium agendi facturum.  \sec ad hoc
maledictis increpabat omnis bonos, suorum unum quemque nominans laudare:
admonebat alium egestatis, alium cupiditatis suae, compluris periculi
aut ignominiae, multos uictoriae Sullanae, quibus ea praedae fuerat.
\sec postquam omnium animos alacris uidet, cohortatus, ut petitionem
suam curae haberent, conuentum dimisit.

\chap fuere ea tempestate qui dicerent Catilinam oratione habita, cum ad
ius iurandum popularis sceleris sui adigeret, humani corporis sanguinem
uino permixtum in pateris circumtulisse: \sec inde cum post execrationem
omnes degustauissent, sicuti in sollemnibus sacris fieri consueuit,
aperuisse consilium suum, atque eo dicationem fecisse, quo inter se fidi
magis forent alius alii tanti facinoris conscii.  \sec nonnulli ficta et
haec et multa praeterea existimabant ab iis, qui Ciceronis inuidiam quae
postea orta est leniri credebant atrocitate sceleris eorum, qui poenas
dederant. nobis ea res pro magnitudine parum comperta est.

\chap sed in ea coniuratione fuit Q.~Curius, natus haud obscuro loco,
flagitiis atque facinoribus coopertus, quem censores senatu probri
gratia mouerant. \sec huic homini non minor uanitas inerat quam audacia:
neque reticere quae audierat, neque suamet ipse scelera occultare,
prorsus neque dicere neque facere quicquam pensi habebat.  \sec erat ei
cum Fuluia, muliere nobili, stupri uetus consuetudo. cui cum minus
gratus esset, quia inopia minus largiri poterat, repente glorians maria
montisque polliceri coepit et minari etiam ferro, ni sibi obnoxia foret,
postremo ferocius agitare quam solitus erat.  \sec at Fuluia
insolentia$\langle$e$\rangle$ Curi causa cognita tale periculum rei
publicae haud occultum habuit, sed sublato auctore de Catilinae
coniuratione quae quoque modo audierat compluribus narrauit.  \sec ea
res in primis studia hominum accendit ad consulatum mandandum M.~Tullio
Ciceroni.  \sec namque antea pleraque nobilitas inuidia aestuabat, et
quasi pollui consulatum credebant, si eum quamuis egregius homo nouos
adeptus foret. sed ubi periculum aduenit, inuidia atque superbia post
fuere.

\chap igitur comitiis habitis consules declarantur M.~Tullius et C.
Antonius. quod factum primo popularis coniurationis concusserat.  \sec
neque tamen Catilinae furor minuebatur, sed in dies plura agitare: arma
per Italiam locis opportunis parare, pecuniam sua aut amicorum fide
sumptam mutuam Faesulas ad Manlium quendam portare, qui postea princeps
fuit belli faciendi.  \sec ea tempestate plurimos cuiusque generis
homines assciuisse sibi dicitur, mulieres etiam aliquot, quae primo
ingentis sumptus stupro corporis tolerauerant, post ubi aetas tantummodo
quaestui neque luxuriae modum fecerat, aes alienum grande conflauerant.
\sec per eas se Catilina credebat posse seruitia urbana sollicitare,
urbem incendere, uiros earum uel adiungere sibi uel interficere.

\chap sed in iis erat Sempronia, quae multa saepe uirilis audaciae
facinora commiserat.  \sec haec mulier genere atque forma, praeterea
uiro liberis satis fortunata fuit; litteris Graecis Latinis docta,
psallere [et] saltare elegantius quam necesse est probae, multa alia,
quae instrumenta luxuriae sunt.  \sec sed ei cariora semper omnia quam
decus atque pudicitia fuit; pecuniae an famae minus parceret, haud
facile discerneres; libido sic accensa, ut saepius peteret uiros quam
peteretur.  \sec sed ea saepe antehac fidem prodiderat, creditum
abiurauerat, caedis conscia fuerat: luxuria atque inopia praeceps
abierat.  \sec uerum ingenium eius haud absurdum: posse uersus facere,
iocum mouere, sermone uti uel modesto uel molli uel procaci; prorsus
multae facetiae multusque lepos inerat.

\chap his rebus comparatis Catilina nihilo minus in proximum annum
consulatum petabat, sperans, si designatus foret, facile se ex uoluntate
Antonio usurum. neque interea quietus erat, sed omnibus modis insidias
parabat Ciceroni.  \sec neque illi tamen ad cauendum dolus aut astutiae
deerant.  \sec namque a principio consulatus sui multa pollicendo per
Fuluiam effecerat, ut Q.~Curius, de quo paulo ante memoraui, consilia
Catilinae sibi proderet; \sec ad hoc collegam suum Antonium pactione
prouinciae perpulerat, ne contra rem publicam sentiret; circum se
praesidia amicorum atque clientium occulte habebat.  \sec postquam dies
comitiorum uenit et Catilinae neque petitio neque insidiae, quas
consulibus in campo fecerat, prospere cessere, constituit bellum facere
et extrema omnia experiri, quoniam quae occulte temptauerat aspera
foedaque euenerant.

\chap igitur C.~Manlium Faesulas atque in eam partem Etruriae, Septimium
quendam Camertem in agrum Picenum, C.~Iulium in Apuliam dimisit,
praeterea alium alio, quem ubique opportunum sibi fore credebat.  \sec
interea Romae multa simul moliri: consulibus insidias tendere, parare
incendia, opportuna loca armatis hominibus obsidere; ipse cum telo esse,
item alios iubere, hortari uti semper intenti paratique essent; dies
noctisque festinare uigilare, neque insomniis neque labore fatigari.
\sec postremo, ubi multa agitanti nihil procedit, rursus intempesta
nocte coniurationis principes conuocat per M.~Porcium Laecam, \sec
ibique multa de ignauia eorum questus docet se Manlium praemisisse ad
eam multitudinem, quam ad capienda arma parauerat, item alios in alia
loca opportuna, qui initium belli facerent, seque ad exercitum
proficisci cupere, si prius Ciceronem oppressisset: eum suis consiliis
multum officere.

\chap igitur perterritis ac dubitantibus ceteris C.~Cornelius eques
Romanus operam suam pollicitus et cum eo L.~Vargunteius senator
constituere ea nocte paulo post cum armatis hominibus sicuti salutatum
introire ad Ciceronem ac de improuiso domi suae imparatum confodere.
\sec Curius ubi intellegit, quantum periculum consuli impendeat, propere
per Fuluiam Ciceroni dolum qui parabatur enuntiat.  \sec ita illi ianua
prohibiti tantum facinus frustra susceperant.  \sec interea Manlius in
Etruria plebem sollicitare, egestate simul ac dolore iniuriae nouarum
rerum cupidam, quod Sullae dominatione agros bonaque omnia amiserat,
praeterea latrones cuiusque generis, quorum in ea regione magna copia
erat, nonnullos ex Sullanis coloniis, quibus libido atque luxuria ex
magnis rapinis nihil relicui fecerant.

\chap ea cum Ciceroni nuntiarentur, ancipiti malo permotus, quod neque
urbem ab insidiis priuato consilio longius tueri poterat neque,
exercitus Manli quantus aut quo consilio foret, satis compertum habebat,
rem ad senatum refert, iam antea uulgi rumoribus exagitatam.  \sec
itaque, quod plerumque in atroci negotio solet, senatus decreuit, darent
operam consules, ne quid res publica detrimenti caperet.  \sec ea
potestas per senatum more Romano magistratui maxima permittitur:
exercitum parare, bellum gerere, coercere omnibus modis socios atque
ciuis, domi militiaeque imperium atque indicium summum habere; aliter
sine populi iussu nullius earum rerum consuli ius est.

\chap post paucos dies L.~Saenius senator in senatu litteras recitauit,
quas Faesulis allatas sibi dicebat, in quibus scriptum erat C.~Manlium
arma cepisse cum magna multitudine ante diem VI Kalendas Nouembris.
\sec simul, id quod in tali re solet, alii portenta atque prodigia
nuntiabant, alii conuentus fieri, arma portari, Capuae atque in Apulia
seruile bellum moueri.  \sec igitur senati decreto Q.~Marcius Rex
Faesulas, Q.~Metellus Creticus in Apuliam circumque ea loca missi---
\sec hi utrique ad urbem imperatores erant, impediti ne triumpharent
calumnia paucorum, quibus omnia honesta atque inhonesta uendere mos erat
---, \sec sed praetores Q.~Pompeius Rufus Capuam, Q.~Metellus Celer in
agrum Picenum, iisque permissum, uti pro tempore atque periculo
exercitum compararent. \sec ad hoc, si quis indicauisset de
coniuratione, quae contra rem publicam facta erat, praemium seruo
libertatem et sestertia centum, libero impunitatem eius rei et sestertia
ducenta [milia], \sec itemque decreuere, uti gladiatoriae familiae
Capuam et in cetera municipia distribuerentur pro cuiusque opibus, Romae
per totam urbem uigiliae haberentur iisque minores magistratus
praeessent.

\chap quis rebus permota ciuitas atque immutata urbis facies erat. ex
summa laetitia atque lasciuia, quae diuturna quies pepererat, repente
omnis tristitia inuasit: festinare, trepidare, \sec neque loco neque
homini cuiquam satis credere, neque bellum gerere neque pacem habere,
suo quisque metu pericula metiri.  \sec ad hoc mulieres, quibus rei
publicae magnitudine belli timor insolitus incesserat, afflictare sese,
manus supplices ad caelum tendere, miserari paruos liberos, rogitare
omnia, $\langle$omni rumore$\rangle$ pauere, $\langle$arripere
omnia$\rangle$ superbia atque deliciis omissis, sibi patriaeque
diffidere.  \sec at Catilinae crudelis animus eadem illa mouebat,
tametsi praesidia parabantur et ipse lege Plautia interrogatus erat ab
L.~Paulo.  \sec postremo dissimulandi causa aut sui expurgandi, sicut
iurgio lacessitus foret, in senatum uenit.  \sec tum M.~Tullius consul,
siue praesentiam eius timens siue ira commotus, orationem habuit
luculentam atque utilem rei publicae, quam postea scriptam edidit. \sec
sed ubi ille assedit, Catilina, ut erat paratus ad dissimulanda omnia,
demisso uultu, uoce supplici postulare a patribus coepit, ne quid de se
temere crederent: ea familia ortum, ita se ab adulescentia uitam
instituisse, ut omnia bona in spe haberet; ne existimarent sibi,
patricio homini, cuius ipsius atque maiorum plurima beneficia in plebem
Romanam essent, perdita re publica opus esse, cum eam seruaret
M.~Tullius, inquilinus ciuis urbis Romae.  \sec ad hoc male dicta alia
cum adderet, obstrepere omnes, hostem atque parricidam uocare.  \sec tum
ille furibundus `quoniam quidem circumuentus' inquit `ab inimicis
praeceps agor, incendium meum ruina extinguam.'

\chap deinde se ex curia domum proripuit. ibi multa ipse secum uoluens,
quod neque insidiae consuli procedebant et ab incendio intellegebat
urbem uigiliis munitam, optimum factu credens exercitum augere ac, prius
quam legiones scriberentur, multa antecapere, quae bello usui forent,
nocte intempesta cum paucis in Manliana castra profectus est.  \sec sed
Cethego atque Lentulo ceterisque, quorum cognouerat promptam audaciam,
mandat, quibus rebus possent, opes factionis confirment, insidias
consuli maturent, caedem incendia aliaque belli facinora parent: sese
propediem cum magno exercitu ad urbem accessurum.  \sec dum haec Romae
geruntur, C.~Manlius ex suo numero legatos ad Marcium Regem mittit cum
mandatis huiusce modi:

\chap `deos hominesque testamur, imperator, nos arma neque contra
patriam cepisse neque quo periculum aliis faceremus, sed uti corpora
nostra ab iniuria tuta forent, qui miseri, egentes uiolentia atque
crudelitate faeneratorum plerique patriae, sed omnes fama atque fortunis
expertes sumus. neque cuiquam nostrum licuit more maiorum lege uti neque
amisso patrimonio liberum corpus habere: tanta saeuitia faeneratorum
atque praetoris fuit.  \sec saepe maiores uestrum, miserti plebis
Romanae, decretis suis inopiae eius opitulati sunt, ac nouissime memoria
nostra propter magnitudinem aeris alieni uolentibus omnibus bonis
argentum aere solutum est.  \sec saepe ipsa plebs, aut dominandi studio
permota aut superbia magistratuum, armata a patribus secessit.  \sec at
nos non imperium neque diuitias petimus, quarum rerum causa bella atque
certamina omnia inter mortalis sunt, sed libertatem, quam nemo bonus
nisi cum anima simul amittit.  \sec te atque senatum obtestamur,
consulatis miseris ciuibus, legis praesidium quod iniquitas praetoris
eripuit restituatis, neue nobis eam neccessitudinem imponatis, ut
quaeramus, quonam modo maxime ulti sanguinem nostrum pereamus.'

\chap ad haec Q.~Marcius respondit, si quid ab senatu petere uellent, ab
armis discedant, Romam supplices proficiscantur: ea mansuetudine atque
misericordia senatum populi Romani semper fuisse, ut nemo umquam ab eo
frustra auxilium petiuerit.  \sec at Catilina ex itinere plerisque
consularibus. praeterea optimo cuique litteras mittit: se falsis
criminibus circumuentum, quoniam factioni inimicorum resistere
nequiuerit, fortunae cedere, Massiliam in exilium proficisci, non quo
sibi tanti sceleris conscius esset, sed uti res publica quieta foret
neue ex sua contentione seditio oreretur.  \sec ab his longe diuersas
litteras Q.~Catulus in senatu recitauit, quas sibi nomine Catilinae
redditas dicebat. earum exemplum infra scriptum est.

\chap `L.~Catilina Q.~Catulo. egregia tua fides, re cognita, grata mihi
magnis in meis periculis, fiduciam commendationi meae tribuit.  \sec
quam ob rem defensionem in nouo consilio non statui parare:
satisfactionem ex nulla conscientia de culpa proponere decreui, quam me
dius fidius ueram licet cognoscas.  \sec iniuriis contumeliisque
consitatus, quod fructu laboris industriaeque meae priuatus statum
dignitatis non obtinebam, publicam miserorum causam pro mea consuetudine
suscepi, non quin aes alienum meis nominibus ex possessionibus soluere
non possem---et alienis nominibus liberalitas Orestillae suis filiaeque
copiis persolueret---, sed quod non dignos homines honore honestatos
uidebam meque falsa suspicione alienatum esse sentiebam.  \sec hoc
nomine satis honestas pro meo casu spes relicuae dignitatis conseruandae
sum secutus.  \sec plura cum scribere uellem, nuntiatum est uim mihi
parari.  \sec nunc Orestillam commendo tuaeque fidei trado; eam ab
iniuria defendas, per liberos tuos rogatus. haueto.'

\chap sed ipse paucos dies commoratus apud C.~Flaminium in agro
Arretino, dum uicinitatem antea sollicitatam armis exornat, cum fascibus
atque aliis imperi insignibus in castra ad Manlium contendit.  \sec haec
ubi Romae comperta sunt, senatus Catilinam et Manlium hostis iudicat,
ceterae multitudini diem statuit, ante quam sine fraude liceret ab armis
discedere praeter rerum capitalium condemnatis.  \sec praeterea
decernit, uti consules dilectum habeant, Antonius cum exercitu Catilinam
persequi maturet, Cicero urbi praesidio sit.  \sec ea tempestate mihi
imperium populi Romani multo maxime miserabile uisum est. cui cum ad
occasum ab ortu solis omnia domita armis parerent, domi otiumatque
diuitiae, quae prima mortales putant, affluerent, fuere tamen ciues, qui
seque remque publicam obstinatis animis perditum irent. \sec namque
duobus senati decretis ex tanta multitudine neque praemio inductus
coniurationem patefecerat neque ex castris Catilinae quisquam omnium
discesserat: tanta uis morbi atque uti tabes plerosque ciuium animos
inuaserat.

\chap neque solum illis aliena menserat, qui conscii coniurationis
fuerant, sed omnino cuncta plebes nouarum rerum studio Catilinae incepta
probabat.  \sec id adeo more suo uidebatur facere.  \sec nam semper in
ciuitate, quibus opes nullae sunt, bonis inuident, malos extollunt,
uetera odere, noua exoptant, odio suarum rerum mutari omnia student,
turba atque seditionibus sine cura aluntur, quoniam egestas facile
habetur sine damno.  \sec sed urbana plebes, ea uero praeceps erat de
multis causis. \sec primum omnium qui ubique probro atque petulantia
maxime praestabant, item alii per dedecora patrimoniis amissis, postremo
omnes quos flagitium aut facinus domo expulerat, ii Romam sicut in
sentinam confluxerant.  \sec deinde multi memores Sullanae uictoriae,
quod ex gregariis militibus alios senatores uidebant, alios ita diuites,
ut regio uictu atque cultu aetatem agerent, sibi quisque, si in armis
foret, ex uictoria talia sperabat.  \sec praeterea iuuentus, quae in
agris manuum mercede inopiam tolerauerat, priuatis atque publicis
largitionibus excita urbanum otium ingrato labori praetulerat.  \sec eos
atque alios omnis malum publicum alebat. quo minus mirandum est homines
egentis, malis moribus, maxima spe rei publicae iuxta ac sibi
consuluisse.  \sec praeterea, quorum uictoria Sullae parentes
proscripti, bona erepta, ius libertatis imminutum erat, haud sane alio
animo belli euentum expectabant.  \sec ad hoc quicumque aliarum atque
senatus partium erant, conturbari rem publicam quam minus ualere ipsi
malebant.  \sec id $\langle$ad$\rangle$eo malum multos post annos in
ciuitatem reuerterat.

\chap nam postquam Cn.~Pompeio et M.~Crasso consulibus tribunicia
postestas restituta est, homines adulescentes summam potestatem nacti,
quibus aetas animusque ferox erat, coepere senatum criminando plebem
exagitare, dein largiendo atque pollicitando magis incendere, ita ipsi
clari potentesque fieri.  \sec contra eos summa ope nitebatur pleraque
nobilitas senatus specie pro sua magnitudine.  \sec namque, uti paucis
uerum absoluam, post illa tempora quicumque rem publicam agitauere,
honestis nominibus, alii sicuti populi iura defenderent, pars quo
senatus auctoritas maxima foret, bonum publicum simulantes pro sua
quisque potentia certabant.  \sec neque illis modestia neque modus
contentionis erat: utrique uictoriam crudeliter exercebant.

\chap sed postquam Cn.~Pompeius ad bellum maritimum atque Mithridaticum
missus est, plebis opes imminutae, paucorum potentia creuit.  \sec ii
magistratus, prouincias aliaque omnia tenere; ipsi innoxii, florentes,
sine metu aetatem agere ceterosque iudiciis terrere, quo plebem in
magistratu placidius tractarent.  \sec sed ubi primum dubiis rebus
nouandi spes oblata est, uetus certamen animos eorum arrexit.  \sec quod
si primo proelio Catilina superior aut aequa manu discessisset, profecto
magna clades atque calamitas rem publicam oppressisset, neque illis, qui
uictoriam adepti forent, diutius ea uti licuisset, quin defessis et
exanguibus qui plus posset imperium atque libertatem extorqueret. \sec
fuere tamen extra coniurationem complures, qui ad Catilinam initio
profecti sunt. in iis erat Fuluius, senatoris filius, quem retractum ex
itinere parens necari iussit.  \sec isdem temporibus Romae Lentulus,
sicuti Catilina praeceperat, quoscumque moribus aut fortuna nouis rebus
idoneos credebat, aut per se aut per alios sollicitabat, neque solum
ciuis, sed cuiusque modi genus hominum, quod modo bello usui foret.

\chap igitur P.~Vmbreno cuidam negotium dat, uti legatos Allobrogum
requirat eosque, si possit, impellat ad societatem belli, existimans
publice priuatimque aere alieno oppressos, praeterea quod natura gens
Gallica bellicosa esset, facile eos ad tale consilium adduci posse.
\sec Vmbrenus quod in Gallia negotiatus erat, plerisque principibus
ciuitatium notus erat atque eos nouerat. itaque sine mora, ubi primum
legatos in foro conspexit, percontatus pauca de statu ciuitatis et quasi
dolens eius casum requirere coepit, quem exitum tantis malis sperarent.
\sec postquam illos uidet queri de auaritia magistratuum, accusare
senatum, quod in eo auxili nihil esset, miseriis suis remedium mortem
expectare, `at ego' inquit `uobis, si modo uiri esse uultis, rationem
ostendam, qua tanta ista mala effugiatis'.  \sec haec ubi dixit,
Allobroges in maximam spem adducti Vmbrenum orare, ut sui misereretur:
nihil tam asperum neque tam difficile esse, quod non cupidissime facturi
essent, dum ea res ciuitatem aere alieno liberaret.  \sec ille eos in
domum D.~Bruti perducit, quod foro propinqua erat neque aliena consili
propter Semproniam; nam tum Brutus ab Roma aberat. \sec praeterea
Gabinium arcessit, quo maior auctoritas sermoni inesset.  eo praesente
coniurationem aperit, nominat socios, praeterea multos cuiusque generis
innoxios, quo legatis animus amplior esset. deinde eos pollicitos operam
suam domum dimittit.

\chap sed Allobroges diu in incerto habuere, quidnam consili caperent.
\sec in altera parte erat aes alienum, studium belli, magna merces in
spe uictoriae; at in altera maiores opes, tuta consilia, pro incerta spe
certa praemia.  \sec haec illis uoluentibus tandem uicit fortuna rei
publicae.  \sec itaque Q.~Fabio Sangae, cuius patrocinio ciuitas
plurimum utebatur, rem omnem, uti cognouerant, aperiunt.  \sec Cicero
per Sangam consilio cognito legatis praecipit, ut studium coniurationis
uehementer simulent, ceteros adeant, bene polliceantur dentque operam,
uti eos quam maxime manufestos habeant.

\chap isdem fere temporibus in Gallia citeriore atque ulteriore, item in
agro Piceno Bruttio Apulia motus erat.  \sec namque illi, quos ante
Catilina dimiserat, inconsulte ac ueluti per dementiam cuncta simul
agebant. nocturnis consiliis, armorum atque telorum portationibus,
festinando agitando omnia plus timoris quam periculi effecerant.  \sec
ex eo numero compluris Q.~Metellus Celer praetor ex senatus consulto
causa cognita in uincula coniecerat, item in citeriore Gallia C.
Murena, qui ei prouinciae legatus praeerat.

\chap at Romae Lentulus cum ceteris, qui principes coniurationis erant,
paratis ut uidebatur magnis copiis constituerant, uti, cum Catilina in
agrum Aefulanum cum exercitu uenisset, L.~Bestia tribunus plebis
contione habita quereretur de actionibus Ciceronis bellique grauissimi
inuidiam optimo consuli imponeret: eo signo proxima nocte cetera
multitudo coniurationis suum quodque negotium exequeretur.  \sec sed ea
diuisa hoc modo dicebantur: Statilius et Gabinius ut cum magna manu
duodecim simul opportuna loca urbis incenderent, quo tumultu facilior
aditus ad consulem ceterosque, quibus insidiae parabantur, fieret;
Cethegus Ciceronis ianuam obsideret eumque ui aggrederetur; alius autem
alium, sed filii familiarum, quorum ex nobilitate maxima pars erat,
parentis interficerent; simul caede et incendio perculsis omnibus ad
Catilinam erumperent.  \sec inter haec parata atque decreta Cethegus
semper querebatur de ignauia sociorum: illos dubitando et dies
prolatando magnas opportunitates corrumpere: facto, non consulto in tali
periculo opus esse, seque, si pauci adiuuarent, languentibus aliis
impetum in curiam facturum.  \sec natura ferox, uehemens, manu promptus
erat, maximum bonum in celeritate putabat.

\chap sed Allobroges ex praecepto Ciceronis per Gabinium ceteros
conueniunt.  ab Lentulo, Cethego, Statilio, item Cassio postulant ius
iurandum, quod signatum ad ciuis perferant: aliter haud facile eos ad
tantum negotium impelli posse.  \sec ceteri nihil suspicantes dant,
Cassius semet eo breui uenturum pollicetur ac paulo ante legatos ex urbe
proficiscitur.  \sec Lentulus cum iis T.~Volturcium quendam Crotoniensem
mittit, ut Allobroges, prius quam domum pergerent, cum Catilina data
atque accepta fide societatem confirmarent.  \sec ipse Volturcio
litteras ad Catilinam dat, quarum exemplum infra scriptum est.  \sec
`qui sim, ex eo, quem ad te misi, cognosces. fac cogites, in quanta
calamitate sis, et memineris te uirum esse. consideres, quid tuae
rationes postulent. auxilium petas ab omnibus, etiam ab infimis.'  \sec
ad hoc mandata uerbis dat: cum ab senatu hostis iudicatus sit, quo
consilio seruitia repudiet? in urbe parata esse quae iusserit. ne
cunctetur ipse propius accedere.

\chap his rebus ita actis, constituta nocte qua proficiscerentur Cicero
per legatos cuncta edoctus L.~Valerio Flacco et C.~Pomptino praetoribus
imperat, ut in ponte Muluio per insidias Allobrogum comitatus
deprehendant.  rem omnem aperit, cuius gratia mittebantur; cetera, uti
facto opus sit, ita agant permittit.  \sec illi, homines militares, sine
tumultu praesidiis collocatis, sicuti praeceptum erat, occulte pontem
obsidunt.  \sec postquam ad id loci legati cum Volturcio uenerunt et
simul utrimque clamor exortus est, Galli cito cognito consilio sine mora
praetoribus se tradunt, \sec Volturcius primo cohortatus ceteros gladio
se a multitudine defendit, deinde, ubi a legatis desertus est, multa
prius de salute sua Pomptinum obtestatus, quod ei notus erat. postremo
timidus ac uitae diffidens uelut hostibus sese praetoribus dedit.

\chap quibus rebus confectis omnia propere per nuntios consuli
declarantur.  \sec at illum ingens cura atque laetitia simul
occupauere. nam laetabatur intellegens coniuratione patefacta ciuitatem
periculis ereptam esse; porro autem anxius erat dubitans, in maximo
scelere tantis ciuibus deprehensis quid facto opus esset: poenam illorum
sibi oneri, impunitatem perdendae rei publicae fore credebat.  \sec
igitur confirmato animo uocari ad sese iubet Lentulum, Cethegum,
Statilium, Gabinium itemque Caeparium Terracinensem. qui in Apuliam ad
concitanda seruitia proficisci parabat.  \sec ceteri sine mora ueniunt;
Caeparius, paulo ante domo egressus, cognito indicio ex urbe profugerat.
\sec consul Lentulum, quod praetor erat, ipse manu tenens in senatum
perducit, reliquos cum custodibus in aedem Concordiae uenire iubet.
\sec eo senatum aduocat magnaque frequentia eius ordinis Volturcium cum
legatis introducit, Flaccum praetorem scrinium cum litteris, quas a
legatis acceperat, eodem afferre iubet.

\chap Volturcius interrogatus de itinere, de litteris, postremo quid aut
qua de causa consili habuisset, primo fingere alia dissimulare de
coniuratione; post ubi fide publica dicere iussus est, omnia, uti gesta
erant, aperit docetque se paucis ante diebus a Gabinio et Caepario
socium asscitum nihil amplius scire quam legatos, tantummodo audire
solitum ex Gabinio P.~Autronium, Ser Sullam, L.~Vargunteium, multos
praeterea in ea coniuratione esse.  \sec eadem Galli fatentur ac
Lentulum dissimulantem coarguunt praeter litteras sermonibus, quos ille
habere solitus erat: ex libris Sibyllinis regnum Romae tribus Corneliis
portendi; Cinnam atque Sullam antea, se tertium esse. cui fatum foret
urbis potiri; praeterea ab incenso Capitolio illum esse uigesumum
annum. quem saepe ex prodigiis haruspices respondissent bello ciuili
cruentum fore igitur perlectis litteris.  \sec cum prius omnes signa sua
cognouissent, senatus decernit, uti abdicato magistratu Lentulus itemque
ceteri in liberis custodiis habeantur.  \sec itaque Lentulus P.~Lentulo
Spintheri, qui tum aedilis erat, Cethegus Q.~Cornificio, Statilius
C.~Caesari, Gabinius M Crasso, Caeparius---nam is paulo ante ex fuga
retractus erat---Cn.~Terentio senatori traduntur.

\chap interea plebs coniuratione patefacta. quae primo cupida rerum
nouarum nimis bello fauebat, mutata mente Catilinae consilia execrari,
Ciceronem ad caelum tollere: ueluti ex seruitute erepta gaudium atque
laetitiam agitabat.  \sec namque alia belli facinora praedae magis quam
detrimento fore, incendium uero crudele, immoderatum ac sibi maxime
calamitosum putabat, quippe cui omnes copiae in usu cottidiano et cultu
corporis erant.  \sec post eum diem quidam L.~Tarquinius ad senatum
adductus erat, quem ad Catilinam proficiscentem ex itinere retractum
aiebant.  \sec is cum se diceret indicaturum de coniuratione, si fides
publica data esset, iussus a consule quae sciret edicere, eadem fere
quae Volturcius de paratis incendiis, de caede bonorum, de itinere
hostium senatum docet: praeterea se missum a M.~Crasso, qui Catilinae
nuntiaret, ne eum Lentulus et Cethegus aliique ex coniuratione
deprehensi terrerent, eoque magis properaret ad urbem accedere, quo et
ceterorum animos reficeret et illi facilius e periculo eriperentur.
\sec sed ubi Tarquinius Crassum nominauit, hominem nobilem, maximis
diuitiis, summa potentia, alii rem incredibilem rati, pars tametsi uerum
existimabant, tamen quia in tali tempore tanta uis hominis magis
lenienda quam exagitanda uidebatur, plerique Crasso ex negotiis priuatis
obnoxii, conclamant indicem falsum esse, deque ea re postulant uti
referatur.  \sec itaque consulente Cicerone frequens senatus decernit
Tarquini indicium falsum uideri eumque in uinculis retinendum neque
amplius potestatem faciendam, nisi de eo indicaret, cuius consilio
tantam rem esset mentitus.  \sec erant eo tempore qui existimarent
indicium illud a P Autronio machinatum, quo facilius appellato Crasso
per societatem periculi reliquos illius potentia tegeret.  \sec alii
Tarquinium a Cicerone immissum aiebant, ne Crassus more suo suscepto
malorum patrocinio rem publicam conturbaret.  ipsum Crassum ego postea
praedicantem audiui tantam illam contumeliam sibi ab Cicerone impositam.

\chap sed isdem temporibus Q.~Catulus et C.~Piso [neque precibus] neque
pretio neque gratia Ciceronem impellere potuere, uti per Allobroges aut
alium indicem C.~Caesar falso nominaretur.  \sec nam uterque cum illo
grauis inimicitias exercebat: Piso oppugnatus in iudicio pecuniarum
repetundarum propter cuiusdam Transpadani supplicium iniustum, Catulus
ex petitione pontificatus odio incensus, quod extrema aetate, maximis
honoribus usus, ab adulescentulo Caesare uictus discesserat.  \sec res
autem opportuna uidebatur, quod is priuatim egregia liberalitate,
publice maximis muneribus grandem pecuniam debebat.  \sec sed ubi
consulem ad tantum facinus impellere nequeunt, ipsi singillatim
circumeundo atque ementiendo, quae se ex Volturcio aut Allobrogibus
audisse dicerent, magnam illi inuidiam conflauerant, usque eo ut
nonnulli equites Romani, qui praesidi causa cum telis erant circum aedem
Concordiae, seu periculi magnitudine seu animi mobilitate impulsi, quo
studium suum in rem publicam clarius esset, egredienti ex senatu Caesari
gladio minitarentur.

\chap dum haec in senatu aguntur et dum legatis Allobrogum et
T.~Volturcio, comprobato eorum indicio, praemia decernuntur, liberti et
pauci ex clientibus Lentuli diuersis itineribus opifices atque seruitia
in uicis ad eum eripiendum sollicitabant, partim exquirebant duces
multitudinum, qui pretio rem publicam uexare soliti erant.  \sec
Cethegus autem per nuntios familiam atque libertos suos, lectos et
exercitatos, orabat in audaciam, ut grege facto cum telis ad sese
irrumperent.  \sec consul ubi ea parari cognouit, dispositis praesidiis,
ut res atque tempus monebat, conuocato senatu refert, quid de iis fieri
placeat, qui in custodiam traditi erant. sed eos paulo ante frequens
senatus iudicauerat contra rem publicam fecisse.  \sec tum D.~lunius
Silanus primus sententiam rogatus, quod eo tempore consul designatus
erat, de iis, qui in custodiis tenebantur, et praeterea de L.~Cassio,
P.~Furio, P.~Vmbreno, Q.~Annio, si deprehensi forent, supplicium
sumendum decreuerat; isque postea permotus oratione C.~Caesaris pedibus
in sententiam Ti Neronis iturum se dixit, quod de ea re praesidiis
additis referendum censuerat.  \sec sed Caesar, ubi ad eum uentum est,
rogatus sententiam a consule huiusce modi uerba locutus est:

\chap `omnis homines, patres conscripti, qui de rebus dubiis consultant,
ab odio, amicitia, ira atque misericordia uacuos esse decet.  \sec haud
facile animus uerum prouidet, ubi illa officiunt, neque quisquam omnium
libidini simul et usui paruit. \sec ubi intenderis ingenium, ualet; si
libido possidet, ea dominatur, animus nihil ualet.  \sec magna mihi
copia est memorandi, patres conscripti, quae reges atque populi ira aut
misericordia impulsi male consuluerint. sed ea malo dicere, quae maiores
nostri contra libidinem animi sui recte atque ordine fecere.  \sec bello
Macedonico, quod cum rege Perse gessimus, Rhodiorum ciuitas magna atque
magnifica, quae populi Romani opibus creuerat, infida et aduersa nobis
fuit. sed postquam bello confecto de Rhodiis consultum est, maiores
nostri, ne quis diuitiarum magis quam iniuriiae causa bellum inceptum
diceret. impunitos eos dimisere.  \sec item bellis Punicis omnibus, cum
saepe Carthaginienses et in pace et per indutias multa nefaria facinora
fecissent, numquam ipsi per occasionem talia fecere: magis quid se
dignum foret, quam quid in illos iure fieri posset, quaerebant.  \sec
hoc item uobis prouidendum est, patres conscripti. ne plus apud uos
ualeat P.~Lentuli et ceterorum scelus quam uestra dignitas, neu magis
irae uestrae quam famae consulatis.  \sec nam si digna poena pro factis
eorum reperitur, nouum consilium approbo; sin magnitudo sceleris omnium
ingenia exuperat, his utendum censeo, quae legibus comparata sunt.  \sec
plerique eorum, qui ante me sententias dixerunt, composite atque
magnifice casum rei publicae miserati sunt. quae belli saeuitia esset,
quae uictis acciderent, enumerauere: rapi uirgines, pueros; diuelli
liberos a parentum complexu; matres familiarum pati quae uictoribus
collibuissent; fana atque domos spoliari; caedem, incendia fieri;
postremo armis, cadaueribus, cruore atque luctu omnia compleri.  \sec
sed, per deos immortalis, quo illa oratio pertinuit? an uti uos infestos
coniurationi faceret? scilicet, quem res tanta et tam atrox non
permouit, eum oratio accendet.  \sec non ita est, neque cuiquam
mortalium iniuriae suae paruae uidentur, multi eas grauius aequo
habuere.  \sec sed alia aliis licentia est, patres conscripti. qui
demissi in obscuro uitam habent, si quid iracundia deliquere, pauci
sciunt, fama atque fortuna eorum pares sunt; qui magno imperio praediti
in excelso aetatem agunt, eorum facta cuncti mortales nouere.  \sec ita
in maxima fortuna minima licentia est; neque studere neque odisse, sed
minime irasci decet; \sec quae apud alios iracundia dicitur, ea in
imperio superbia atque crudelitas appellatur.  \sec equidem ego sic
existimo, patres conscripti, omnis cruciatus minores quam facinora
illorum esse. sed plerique mortales postrema meminere et in hominibus
impiis sceleris eorum obliti de poena disserunt, si ea paulo seuerior
fuit.  \sec D.~Silanum, uirum fortem atque strenuom, certo scio quae
dixerit studio rei publicae dixisse, neque illum in tanta re gratiam aut
inimicitias exercere: eos mores eamque modestiam uiri cognoui.  \sec
uerum sententia eius mihi non crudelis---quid enim in talis homines
crudele fieri potest?---sed aliena a re publica nostra uidetur. \sec
nam profecto aut metus aut iniuria te subegit, Silane, consulem
designatum genus poenae nouum decernere.  \sec de timore superuacuaneum
est disserere, cum praesertim diligentia clarissimi uiri consulis tanta
praesidia sint in armis.  \sec de poena possum equidem dicere, id quod
res habet, in luctu atque miseriis mortem aerumnarum requiem, non
cruciatum esse; eam cuncta mortalium mala dissoluere; ultra neque curae
neque gaudio locum esse.  \sec sed. per deos immortalis, quam ob rem in
sententiam non addidisti, uti prius uerberibus in eos animaduerteretur?
an quia les Porcia uetat?  \sec at aliae leges item condemnatis ciuibus
non animam eripi, sed exilium permitti iubent.  \sec an quia grauius est
uerberari quam necari? quid autem acerbum aut nimis graue est in homines
tanti facinoris conuictos?  \sec sin quia leuius est, qui conuenit in
minore negotio legem timere, cum eam in maiore neglegeris?  \sec at enim
quis reprehendet quod in parricidas rei publicae decretum erit? tempus
dies fortuna, cuius libido gentibus moderatur.  \sec illis merito
accidet quicquid euenerit; ceterum uos, patres conscripti, quid in alios
statuatis, considerate.  \sec omnia mala exempla ex rebus bonis orta
sunt. sed ubi imperium ad ignaros eius aut minus bonos peruenit, nouum
illud exemplum ab dignis et idoneis ad indignos et non idoneos
transfertur.  \sec Lacedaemonii deuictis Atheniensibus triginta uiros
imposuere, qui rem publicam eorum tractarent.  \sec ii primo coepere
pessimum quemque et omnibus inuisum indemnatum necare: ea populus
laetari et merito dicere fieri. \sec post ubi paulatim licentia creuit,
iuxta bonos et malos libidinose interficere, ceteros metu terrere: \sec
ita ciuitas seruitute oppressa stultae laetitiae grauis poenas dedit.
\sec nostra memoria uictor Sulla cum Damasippum et alios eius modi, qui
malo rei publicae creuerant, iugulari iussit, quis non factum eius
laudabat? homines scelestos et factiosos, qui seditionibus rem publicam
exagitauerant, merito necatos aiebant. sed ea res magnae initium cladis
fuit.  \sec nam uti quisque domum aut uillam, postremo uas aut
uestimentum alicuius concupiuerat, dabat operam, uti is in proscriptorum
numero esset.  \sec ita illi, quibus Damasippi mors laetitiae fuerat,
paulo post ipsi trahebantur, neque prius finis iugulandi fuit, quam
Sulla omnis suos diuitiis expleuit.  \sec atque haec ego non in M.
Tullio neque his temporibus uereor, sed in magna ciuitate multa et uaria
ingenia sunt.  \sec potest alio tempore, alio consule, cui item
exercitus in manu sit, falsum aliquid pro uero credi. ubi hoc exemplo
per senatus decretum consul gladium eduxerit, quis illi finem statuet
aut quis moderabitur?  \sec maiores nostri, patres conscripti, neque
consili neque audaciae umquam eguere; neque illis superbia obstabat. quo
minus aliena instituta, si modo proba erant, imitarentur.  \sec arma
atque tela militaria ab Samnitibus, insignia magistratuum ab Tuscis
pleraque sumpserunt.  postremo, quod ubique apud socios aut hostis
idoneum uidebatur, cum summo studio domi exequebantur: imitari quam
inuidere bonis malebant.  \sec sed eodem illo tempore Graeciae morem
imitati uerberibus animaduertebant in ciuis, de condemnatis summum
supplicium sumebant.  \sec postquam res publica adoleuit et multitudine
ciuium factiones ualuere, circumuenire innocentes, alia huiusce modi
fieri coepere, tum lex Porcia aliaeque leges paratae sunt, quibus
legibus exilium damnatis permissum est. \sec hanc ego causam, patres
conscripti, quo minus nouum consilium capiamus, in primis magnam puto.
\sec profecto uirtus atque sapientia maior illis fuit, qui ex paruis
opibus tantum imperium fecere, quam in nobis, qui ea bene parta uix
retinemus.  \sec placet igitur eos dimitti et augeri exercitum
Catilinae? minime.  sed ita censeo: publicandas eorum pecunias, ipsos in
uinculis habendos per municipia, quae maxime opibus ualent; neu quis de
iis postea ad senatum referat neue cum populo agat; qui aliter fecerit,
senatum existimare eum contra rem publicam et salutem omnium facturum.'

\chap postquam Caesar dicendi finem fecit, ceteri uerbo alius alii uarie
assentiebantur. at M.~Porcius Cato rogatus sententiam huiusce modi
orationem habuit: \sec `longe alia mihi mens est, patres conscripti, cum
res atque pericula nostra considero, et cum sententias nonnullorum ipse
mecum reputo. \sec illi mihi disseruisse uidentur de poena eorum, qui
patriae, parentibus, aris atque focis suis bellum parauere; res autem
monet cauere ab illis magis quam quid in illos statuamus consultare.
\sec nam cetera maleficia tum persequare, ubi facta sunt; hoc nisi
prouideris ne accidat, ubi euenit, frustra iudicia implores: capta urbe
nihil fit reliqui uictis. \sec sed, per deos immortalis, uos ego
appello, qui semper domos, uillas, signa, tabulas uestras pluris quam
rem publicam fecistis: si ista, cuiuscumque modi sunt quae amplexamini,
retinere, si uoluptatibus uestris otium praebere uultis, expergiscimini
aliquando et capessite rem publicam.  \sec non agitur de uectigalibus
neque de sociorum iniuriis: libertas et anima nostra in dubio est.  \sec
saepenumero, patres conscripti, multa uerba in hoc ordine feci, saepe de
luxuria atque auaritia nostrorum ciuium questus sum, multosque mortalis
ea causa aduersos habeo.  \sec qui mihi atque animo meo nullius umquam
delicti gratiam fecissem, haut facile alterius libidini male facta
condonabam.  \sec sed ea tametsi uos parui pendebatis, tamen res publica
firma erat, opulentia neglegentiam tolerabat.  \sec nunc uero non id
agitur, bonisne an malis moribus uiuamus, neque quantum aut quam
magnificum imperium populi Romani sit, sed haec, cuiuscumque modi
uidentur, nostra an nobiscum una hostium futura sint.  \sec hic mihi
quisquam mansuetudinem et misericordiam nominat. iam pridem equidem nos
uera uocabula rerum amisimus: quia bona aliena largiri liberalitas,
malarum rerum audacia fortitudo uocatur, eo res publica in extremo sita
est.  \sec sint sane, quoniam ita se mores habent, liberales ex sociorum
fortunis, sint misericordes in furibus aerari: ne illi sanguinem nostrum
largiantur et, dum paucis sceleratis parcunt, bonos omnis perditum eant.
\sec bene et composite C.~Caesar paulo ante in hoc ordine de uita et
morte disseruit, credo falsa existimans ea, quae de inferis memorantur:
diuerso itinere malos a bonis loca taetra, inculta, foeda atque
formidulosa habere. \sec itaque censuit pecunias eorum publicandas,
ipsos per municipia in custodiis habendos, uidelicet timens, ne, si
Romae sint, aut a popularibus coniurationis aut a multitudine conducta
per uim eripiantur; \sec quasi uero mali atque scelesti tantummodo in
urbe et non per totam Italiam sint, aut non ibi plus possit audacia, ubi
ad defendendum opes minores sunt.  \sec quare uanum equidem hoc
consilium est, si periculum ex illis metuit; si in tanto omnium metu
solus non timet, eo magis refert me mihi atque uobis timere.  \sec qua
re cum de P.~Lentulo ceterisque statuetis, pro certo habetote uos simul
de exercitu Catilinae et de omnibus coniuratis decernere.  \sec quanto
uos attentius ea agetis, tanto illis animus infirmior erit; si paulum
modo uos languere uiderint, iam omnes feroces aderunt.  \sec nolite
existimare maiores nostros armis rem publicam ex parua magnam fecisse.
\sec si ita esset, multo pulcherrimam eam nos haberemus: quippe sociorum
atque ciuium, praeterea armorum atque equorum maior copia nobis quam
illis est. \sec sed alia fuere, quae illos magnos fecere, quae nobis
nulla sunt: domi industria, foris iustum imperium, animus in consulendo
liber, neque delicto neque libidini obnoxius.  \sec pro his nos habemus
luxuriam atque auaritiam, publice egestatem, priuatim
opulentiam. laudamus diuitias, sequimur inertiam. inter bonos et malos
discrimen nullum, omnia uirtutis praemia ambitio possidet.  \sec neque
mirum: ubi uos separatim sibi quisque consilium capitis, ubi domi
uoluptatibus, hic pecuniae aut gratiae seruitis, eo fit ut impetus fiat
in uacuam rem publicam. \sec sed ego haec omitto. coniurauere
nobilissimi ciues patriam incendere, Gallorum gentem infestissimam
nomini Romano ad bellum arcessunt, dux hostium cum exercitu supra caput
est; \sec uos cunctamini etiam nunc et dubitatis, quid intra moenia
deprensis hostibus faciatis?  \sec misereamini censeo---deliquere
homines adulescentuli per ambitionem---atque etiam armatos dimittatis:
\sec ne ista uobis mansuetudo et misericordia, si illi arma ceperint, in
miseriam conuertat.  \sec scilicet res ipsa aspera est, sed uos non
timetis eam.  immo uero maxime. sed inertia et mollitia animi alius
alium expectantes cunctamini, uidelicet dis immortalibus confisi, qui
hanc rem publicam saepe in maximis periculis seruauere.  \sec non uotis
neque suppliciis muliebribus auxilia deorum parantur; uigilando, agendo,
bene consulendo prospere omnia cedunt. ubi socordiae te atque ignauiae
tradideris, nequiquam deos implores: irati infestique sunt.  \sec apud
maiores nostros A.~Manlius Torquatus bello Gallico filium suum, quod is
contra imperium in hostem pugnauerat, necari iussit, atque ille egregius
adulescens immoderatae fortitudinis morte poenas dedit; \sec uos de
crudelissimis parricidis quid statuatis, cunctamini? uidelicet cetera
uita eorum huic sceleri obstat.  \sec uerum parcite dignitati Lentuli,
si ipse pudicitiae, si famae suae, si dis aut hominibus umquam ullis
pepercit.  \sec ignoscite Cethegi adulescentiae, nisi iterum patriae
bellum fecit.  \sec nam quid ego de Gabinio, Statilio, Caepario loquar?
quibus si quicquam umquam pensi fuisset, non ea consilia de re publica
habuissent.  \sec postremo, patres conscripti, si mehercule peccato
locus esset, facile paterer uos ipsa re corrigi, quoniam uerba
contemnitis. sed undique circumuenti sumus.  Catilina cum exercitu
faucibus urget; alii intra moenia atque in sinu urbis sunt hostes; neque
parari neque consuli quicquam potest occulte: quo magis properandum est.
\sec quare ego ita censeo, cum nefario consilio sceleratorum ciuium res
publica in summa pericula uenerit, iique indicio T.~Volturci et
legatorum Allobrogum conuicti confessique sint caedem, incendia aliaque
se foeda atque crudelia facinora in ciuis patriamque parauisse, de
confessis, sicuti de manufestis rerum capitalium, more maiorum
supplicium sumendum.'

\chap postquam Cato assedit, consulares omnes itemque senatus magna pars
sententiam eius laudant, uirtutem animi ad caelum ferunt, alii alios
increpantes timidos uocant. Cato clarus atque magnus habetur; senati
decretum fit, sicuti ille censuerat.  \sec sed mihi multa legenti, multa
audienti, quae populus Romanus domi militiaeque, mari atque terra
praeclara facinora fecit, forte libuit attendere, quae res maxime tanta
negotia sustinuisset.  \sec sciebam saepenumero parua manu cum magnis
legionibus hostium contendisse; cognoueram paruis copiis bella gesta cum
opulentis regibus, ad hoc saepe fortunae uiolentiam tolerauisse,
facundia Graecos, gloria belli Gallos ante Romanos fuisse.  \sec ac mihi
multa agitanti constabat paucorum ciuium egregiam uirtutem cuncta
patrauisse, eoque factum, uti diuitias paupertas, multitudinem paucitas
superaret.  \sec sed postquam luxu atque desidia ciuitas corrupta est,
rursus res publica magnitudine sui imperatorem atque magistratuum uitia
sustentabat ac, sicuti effeta $\langle$esset$\rangle$ partu, multis
tempestatibus haud sane quisquam Romae uirtute magnus fuit.  \sec sed
memoria mea ingenti uirtute, diuersis moribus fuere uiri duo, M.~Cato et
C.~Caesar. quos quoniam res obtulerat, silentio praeterire non fuit
consilium, quin utriusque naturam et mores, quantum ingenio possum,
aperirem.

\chap igitur iis genus aetas eloquentia prope aequalia fuere, magnitudo
animi par, item gloria, sed alia alii.  \sec Caesar beneficiis ac
munificentia magnus habebatur, integritate uitae Cato. ille mansuetudine
et misericordia clarus factus, huic seueritas dignitatem addiderat.
\sec Caesar dando subleuando ignoscendo, Cato nihil largiendo gloriam
adeptus est. in altero miseris perfugium erat, in altero malis
pernicies. illius facilitas, huius constantia laudabatur.  \sec postremo
Caesar in animum induxerat laborare, uigilare; negotiis amicorum
intentus sua neglegere, nihil denegare quod dono dignum esset; sibi
magnum imperium, exercitum, bellum nouum exoptabat, ubi uirtus
enitescere posset.  \sec at Catoni studium modestiae, decoris, sed
maxime seueritatis erat; \sec non diuitiis cum diuite neque factione cum
factioso, sed cum strenuo uirtute, cum modesto pudore, cum innocente
abstinentia certabat; esse quam uideri bonus malebat: ita, quo minus
petebat gloriam, eo magis illum assequebatur.

\chap postquam, ut dixi, senatus in Catonis sententiam discessit, consul
optimum factu ratus noctem quae instabat antecapere, ne quid eo spatio
nouaretur, tresuiros quae [ad] supplicium postulabat parate iubet.  \sec
ipse praesidiis dispositis Lentulum in carcerem deducit; idem fit
ceteris per praetores.  \sec est in carcere locus, quod Tullianum
appellatur, ubi paululum ascenderis ad laeuam, circiter duodecim pedes
humi depressus; \sec eum muniunt undique parietes atque insuper camera
lapideis fornicibus iuncta; sed incultu tenebris odore foeda atque
terribilis eius facies est.  \sec in eum locum postquam demissus est
Lentulus, uindices rerum capitalium, quibus praeceptum erat, laqueo
gulam fregere.  \sec ita ille patricius ex gente clarissima Corneliorum,
qui consulare imperium Romae habuerat, dignum moribus factisque suis
exitum [uitae] inuenit. de Cethego, Statilio, Gabinio, Caepario eodem
modo supplicium sumptum est.

\chap dum ea Romae geruntur, Catilina ex omni copia, quam et ipse
adduxerat et Manlius habuerat, duas legiones instituit, cohortis pro
numero militum complet.  \sec deinde, ut quisque uoluntarius aut ex
sociis in castra uenerat, aequaliter distribuerat, ac breui spatio
legiones numero hominum expleuerat, cum initio non amplius duobus
milibus habuisset.  \sec sed ex omni copia circiter pars quarta erat
militaribus armis instructa; ceteri, ut quemque casus armauerat, sparos
aut lanceas, alii praeacutas sudis portabant.  \sec sed postquam
Antonius cum exercitu aduentabat, Catilina per montis iter facere, modo
ad urbem, modo Galliam uorsus castra mouere, hostibus occasionem
pugnandi non dare.  sperabat propediem magnas copias sese habiturum, si
Romae socii incepta patrauissent.  \sec interea seruitia repudiabat,
cuius initio ad eum magnae copiae concurrebant, opibus coniurationis
fretus, simul alienum suis rationibus existimans uidere causam ciuium
cum seruis fugitiuis communicauisse.

\chap sed postquam in castra nuntius peruenit Romae coniurationem
patefactam, de Lentulo et Cethego ceterisque, quos supra memoraui,
supplicium sumptum, plerique, quos ad bellum spes rapinarum aut nouarum
rerum studium illexerat, dilabuntur; reliquos Catilina per montis
asperos magnis itineribus in agrum Pistoriensem abducit eo consilio, uti
per tramites occulte perfugeret in Galliam Transalpinam.  \sec at
Q.~Metellus Celer cum tribus legionibus in agro Piceno praesidebat, ex
difficultate rerum eadem illa existimans quae supra diximus Catilinam
agitare.  \sec igitur ubi iter eius ex perfugis cognouit, castra propere
mouit ac sub ipsis radicibus montium consedit, qua illi descensus erat
in Galliam properanti.  \sec neque tamen Antonius procul aberat, utpote
qui magno exercitu locis aequioribus expeditus in fuga sequeretur.  \sec
sed Catilina postquam uidet montibus atque copiis hostium sese clausum,
in urbe res aduersas, neque fugae neque praesidi ullam spem, optimum
factu ratus in tali re fortunam belli temptare, statuit cum Antonio quam
primum confligere. \sec itaque contione aduocata huiusce modi orationem
habuit:

\chap `compertum ego habeo, milites, uerba uirtutem non addere, neque ex
ignauo strenuom neque fortem ex timido exercitum oratione imperatoris
fieri.  \sec quanta cuiusque animo audacia natura aut moribus inest,
tanta in bello patere solet. quem neque gloria neque pericula excitant,
nequiquam hortere: timor animi auribus officit. \sec sed ego uos, quo
pauca monerem, aduocaui, simul uti causam mei consili aperirem.  \sec
scitis equidem, milites, socordia atque ignauia Lentuli quantam ipsi
nobisque cladem attulerit, quoque modo, dum ex urbe praesidia opperior,
in Galliam proficisci nequiuerim.  \sec nunc uero quo loco res nostrae
sint, iuxta mecum omnis intellegitis.  \sec exercitus hostium duo, unus
ab urbe, alter a Gallia obstant; diutius in his locis esse, si maxime
animus ferat, frumenti atque aliarum rerum egestas prohibet; \sec
quocumque ire placet, ferro iter aperiendum est.  \sec quapropter uos
moneo, uti forti atque parato animo sitis et, cum proelium inibitis,
memineritis uos diuitias, decus, gloriam, praeterea libertatem atque
patriam in dextris uestris portare.  \sec si uincimus, omnia nobis tuta
erunt: commeatus abunde, municipia atque coloniae patebunt; si metu
cesserimus, eadem illa aduersa fient, \sec neque locus neque amicus
quisquam teget quem arma non texerint.  \sec praeterea, milites, non
eadem nobis et illis necessitudo impendet: nos pro patria, pro
libertate, pro uita certamus; illis superuacuaneum est pugnare pro
potentia paucorum.  \sec quo audacius aggredimini memores pristinae
uirtutis. \sec licuit uobis cum summa turpitudine in exilio aetatem
agere, potuistis nonnulli Romae amissis bonis alienas opes expectare:
\sec quia illa foeda atque intoleranda uiris uidebantur, haec sequi
decreuistis.  \sec si haec relinquere uultis, audacia opus est: nemo
nisi uictor pace bellum mutauit. \sec nam in fuga salutem sperare, cum
arma, quibus corpus tegitur, ab hostibus auerteris, ea uero dementia
est.  \sec semper in proelio iis maximum est periculum, qui maxime
timent: audacia pro muro habetur.  \sec cum uos considero, milites, et
cum facta uestra aestimo, magna me spes uictoriae tenet.  \sec animus
aetas uirtus uestra me hortantur, praeterea necessitudo, quae etiam
timidos fortis facit.  \sec nam multitudo hostium ne circumuenire queat,
prohibent angustiae loci.  \sec quod si uirtuti uestrae fortuna
inuiderit, cauete inulti animam amittatis, neu capti potius sicuti
pecora trucidemini, quam uirorum more pugnantes cruentam atque luctuosam
uictoriam hostibus relinquatis.'

\chap haec ubi dixit, paululum commoratus signa canere iubet atque
instructos ordines in locum aequum deducit. dein remotis omnium equis,
quo militibus exaequato periculo animus amplior esset, ipse pedes
exercitum pro loco atque copiis instruit.  \sec nam, uti planities erat
inter sinistros montis et ab dextra rupe aspera, octo cohortis in fronte
constituit, reliquarum signa in subsidio artius collocat.  \sec ab his
omnis euocatos et centuriones, praeterea ex gregariis militibus optimum
quemque [armatum] in primam aciem subducit. C.~Manlium in dextra,
Faesulanum quendam in sinistra parte curare iubet. ipse cum libertis et
colonis propter aquilam assistit, quam bello Cimbrico C.~Marius in
exercitu habuisse dicebatur.  \sec at ex altera parte C.~Antonius,
pedibus aeger quod proelio adesse nequibat, M.~Petreio legato exercitum
permittit.  \sec ille cohortis ueteranas, quas tumulti causa
conscripserat, in fronte, post eas ceterum exercitum in subsidiis
locat. ipse equo circumiens unum quemque nominans appellat, hortatur,
rogat, ut meminerint se contra latrones inermis pro patria, pro liberis,
pro aris atque focis suis certare. \sec homo militaris, quod amplius
annos triginta tribunus aut praefectus aut legatus aut praetor cum magna
gloria in exercitu fuerat, plerosque ipsos factaque eorum fortia
nouerat: ea commemorando militum animos accendebat.

\chap sed ubi omnibus rebus exploratis Petreius tuba signum dat,
cohortis paulatim incedere iubet; idem facit hostium exercitus.  \sec
postquam eo uentum est, unde a ferentariis proelium committi posset,
maximo clamore cum infestis signis concurrunt; pila omittunt, gladiis
res geritur. \sec ueterani pristinae uirtutis memores comminus acriter
instare, illi haud timidi resistunt: maxima ui certatur.  \sec interea
Catilina cum expeditis in prima acie uersari, laborantibus succurrere,
integros pro sauciis arcessere, omnia prouidere, multum ipse pugnare,
saepe hostem ferire: strenui militis et boni imperatoris officia simul
exequebatur.  \sec Petreius ubi uidet Catilinam, contra ac ratus erat,
magna ui tendere, cohortem praetoriam in medios hostis inducit eosque
perturbatos atque alios alibi resistentis interficit. deinde utrimque ex
lateribus ceteros aggreditur.  \sec Manlius et Faesulanus in primis
pugnantes cadunt. \sec Catilina postquam fusas copias seque cum paucis
relicuum uidet, memor generis atque pristinae suae dignitatis in
confertissimos hostis incurrit ibique pugnans confoditur.

\chap sed confecto proelio, tum uero cerneres, quanta audacia quantaque
animi uis fuisset in exercitu Catilinae.  \sec nam fere quem quisque
[uiuos] pugnando locum ceperat, eum amissa anima corpore tegebat.  \sec
pauci autem, quos medios cohors praetoria disiecerat, paulo diuersius,
$\langle$alis alibi stantes$\rangle$, sed omnes tamen aduersis
uulneribus conciderant.  \sec Catilina uero longe a suis inter hostium
cadauera repertus est, paululum etiam spirans ferociamque animi, quam
habuerat uiuos, in uultu retinens.  \sec postremo ex omni copia neque in
proelio neque in fuga quisquam ciuis ingenuos captus est: \sec ita
cuncti suae hostiumque uitae iuxta pepercerant. \sec neque tamen
exercitus populi Romani laetam aut incruentam uictoriam adeptus
erat. nam strenuissumus quisque aut occiderat in proelio aut grauiter
uulneratus discesserat.  \sec multi autem, qui e castris uisendi aut
spoliandi gratia processerant, uoluentes hostilia cadauera amicum alii,
pars hospitem aut cognatum reperiebant; fuere item qui inimicos suos
cognoscerent.  \sec ita uarie per omnem exercitum laetitia, maeror,
luctus atque gaudia agitabantur.

\bye