\input ks_macros \docversion=1.5pt\warnifold %From adjg@sour.sw.oz.au Thu Nov 11 17:15:52 1993 %Received: from walker.u.washington.edu by stein2.u.washington.edu % (5.65/UW-NDC Revision: 2.29 ) id AA27956; Thu, 11 Nov 93 17:15:52 -0800 %Received: from joyce.cs.su.OZ.AU by walker.u.washington.edu % (5.65/UW-NDC Revision: 2.29 ) id AA08281; Thu, 11 Nov 93 17:15:25 -0800 %Received: from sour.sw.oz.au by joyce.cs.su.OZ.AU (mail from adjg for % perseant@u.washington.edu) % with MHSnet; Fri, 12 Nov 1993 12:15:21 +1100 %Received: from sour.sw.oz.au by swallow.sw.oz.au with SMTP % id AA20957; Fri, 12 Nov 93 11:38:29 EST (4.1/Unixware) % (from adjg@sour.sw.oz.au for perseant@u.washington.edu) %Received: by sour.sw.oz.au % id AA28113; Fri, 12 Nov 1993 11:38:21 +1100 (5.65c/1.34) % (from adjg@sour.sw.oz.au for perseant@u.washington.edu) %From: adjg@softway.sw.oz.au %Date: Fri, 12 Nov 1993 11:34:05 +1100 %To: perseant@u.washington.edu %Subject: Here is Sallust too. %Message-Id: <199311121134.27969.clas.babuv@softway.sw.oz.au> %Precedence: special-delivery %Status: OR % %This is a very strange text. It started life as a scanned in version %of Kurfess (Teubner last century) which I believe is copyright safe anyway. %It has been seriously laboured over, and in particular the "archaic" %spellings in all modern editions have been regularised. The reason is %that there is no cogent evidence that he had any particular _orthographic_ %pecularities. Anyway here it is: Both of the two major works. The %numbers in [] are "sentence" breaks. The Roman numerals are the chapter %breaks. %----------- \raggedbottom \centerline{C.~SALLUSTIUM CRISPI} \medskip \centerline{BELLVM IVGVRTHINVM} \bigskip \chap falso queritur de natura sua genus humanum, quod inbecilla atque aeui breuis forte potius quam uirtute regatur. \sec nam contra reputando neque maius aliud neque praestabilius inuenias magisque naturae industriam hominum quam uim aut tempus deesse. \sec sed dux atque imperator uitae mortalium animus est. qui ubi ad gloriam uirtutis uia grassatur, abunde pollens potensque et clarus est neque fortuna eget, quippe quae probitatem, industriam aliasque artis bonas neque dare neque eripere cuiquam potest. \sec sin captus prauis cupidinibus ad inertiam et uoluptates corporis pessum datus est, perniciosa libidine paulisper usus, ubi per socordiam uires tempus ingenium diffluxere, naturae infirmitas accusatur: suam quisque culpam auctores ad negotia transferunt. \sec quod si hominibus bonarum rerum tanta cura esset, quanto studio aliena ac nihil profutura multaque etiam periculosa $\langle$ac perniciosa$\rangle$ petunt, neque regerentur magis quam regerent casus et eo magnitudinis procederent, ubi pro mortalibus gloria aeterni fierent. \chap nam uti genus hominum compositum ex corpore et anima est, ita res cuncta studiaque omnia nostra corporis alia, alia animi naturam secuntur. \sec igitur praeclara facies, magnae diuitiae, ad hoc uis corporis et alia omnia huiusce modi breui dilabuntur; at ingeni egregia facinora sicuti anima immortalia sunt. \sec postremo corporis et fortunae bonorum ut initium sic finis est, omniaque orta occidunt et aucta senescunt: animus incorruptus, aeternus, rector humani generis agit atque habet cuncta neque ipse habetur. \sec quo magis prauitas eorum admiranda est, qui, dediti corporis gaudiis, per luxum et ignauiam aetatem agunt, ceterum ingenium, quo neque melius neque amplius aliud in natura mortalium est, incultu atque socordia torpescere sinunt, cum praesertim tam multae uariaeque sint artes animi, quibus summa claritudo paratur. \chap uerum ex iis magistratus et imperia, postremo omnis cura rerum publicarum minime mihi hac tempestate cupienda uidentur, quoniam neque uirtuti honor datur neque illi, quibus per fraudem iis fuit uti, tuti aut eo magis honesti sunt. \sec nam ui quidem regere patriam aut parentis, quamquam et possis et delicta corrigas, tamen importunum est, cum praesertim omnes rerum mutationes caedem, fugam aliaque hostilia portendant. \sec frustra autem niti neque aliud se fatigando nisi odium quaerere extremae dementiae est; \sec nisi forte quem inhonesta et perniciosa libido tenet potentiae paucorum decus atque libertatem suam gratificari. \chap ceterum ex aliis negotiis, quae ingenio exercentur, in primis magno usui est memoria rerum gestarum. \sec cuius de uirtute quia multi dixere, praetereundum puto, simul ne per insolentiam quis existimet memet studium meum laudando extollere. \sec atque ego credo fore qui, quia decreui procul a re publica aetatem agere, tanto tamque utili labori meo nomen inertiae imponant, certe quibus maxima industria uidetur salutare plebem et conuiuiis gratiam quaerere. \sec qui si reputauerint, et quibus ego temporibus magistratus adeptus sum [et] quales uiri idem assequi nequiuerint et postea quae genera hominum in senatum peruenerint, profecto existimabunt me magis merito quam ignauia iudicium animi mei mutauisse maiusque commodum ex otio meo quam ex aliorum negotiis rei publicae uenturum. \sec nam saepe ego audiui Q. Maximum, P.~Scipionem, praeterea ciuitatis nostrae praeclaros uiros solitos ita dicere, cum maiorum imagines intuerentur, uehementissime sibi animum ad uirtutem accendi. \sec scilicet non ceram illam neque figuram tantam uim in sese habere, sed memoria rerum gestarum eam flammam egregiis uiris in pectore crescere neque prius sedari, quam uirtus eorum famam atque gloriam adaequauerit. \sec at contra quis est omnium his moribus, quin diuitiis et sumptibus, non probitate neque industria cum maioribus suis contendat? etiam homines noui, qui antea per uirtutem soliti erant nobilitatem anteuenire, furtim et per latrocinia potius quam bonis artibus ad imperia et honores nituntur; \sec proinde quasi praetura et consulatus atque alia omnia huiusce modi per se ipsa clara et magnifica sint ac non perinde habeantur, ut eorum qui ea sustinent uirtus est. \sec uerum ego liberius altiusque processi, dum me ciuitatis morum piget taedetque. nunc ad inceptum redeo. \chap bellum scripturus sum, quod populus Romanus cum Iugurtha rege Numidarum gessit, primum quia magnum et atrox uariaque uictoria fuit, dein quia tunc primum superbiae nobilitatis obuiam itum est; \sec quae contentio diuina et humana cuncta permiscuit eoque uecordiae processit, ut studiis ciuilibus bellum atque uastitas Italiae finem faceret. \sec sed prius quam huiusce modi rei initium expedio, pauca supra repetam, quo ad cognoscendum omnia illustria magis magisque in aperto sint. \sec bello Punico secundo, quo dux Carthaginiensium Hannibal post magnitudinem nominis Romani Italiae opes maxime attriuerat, Masinissa rex Numidarum in amicitiam receptus a P.~Scipione, cui postea Africano cognomen ex uirtute fuit, multa et praeclara rei militaris facinora fecerat. ob quae uictis Carthaginiensibus et capto Syphace, cuius in Africa magnum atque late imperium ualuit, populus Romanus, quascumque urbis et agros manu ceperat, regi dono dedit. \sec igitur amicitia Masinissae bona atque honesta nobis permansit. sed imperi uitaeque eius finis idem fuit. \sec dein Micipsa filius regnum solus obtinuit Mastanabale et Gulussa fratribus morbo absumptis. \sec is Adherbalem et Hiempsalem ex sese genuit Iugurthamque filium Mastanabalis fratris, quem Masinissa, quod ortus ex concubina erat, priuatum dereliquerat, eodem cultu quo liberos suos domi habuit. \chap qui ubi primum adoleuit, pollens uiribus, decora facie, sed multo maxime ingenio ualidus, non se luxu neque inertiae corrumpendum dedit, sed, uti mos gentis illius est, equitare, iaculari; cursu cum aequalibus certare et, cum omnis gloria anteiret, omnibus tamen carus esse; ad hoc pleraque tempora in uenando agere, leonem atque alias feras primus aut in primis ferire: plurimum facere, [et] minimum ipse de se loqui. \sec quibus rebus Micipsa tametsi initio laetus fuerat, existimans uirtutem Iugurthae regno suo gloriae fore, tamen, postquam hominem adulescentem exacta sua aetate et paruis liberis magis magisque crescere intellegit, uehementer eo negotio permotus multa cum animo suo uoluebat. \sec terrebat eum natura mortalium auida imperi et praeceps ad explendam animi cupidinem, praeterea opportunitas suae liberorumque aetatis, quae etiam mediocris uiros spe praedae transuersos agit, ad hoc studia Numidarum in Iugurtham accensa, ex quibus, si talem uirum dolis interfecisset, ne qua seditio aut bellum oriretur, anxius erat. \chap his difficultatibus circumuentus ubi uidet neque per uim neque insidiis opprimi posse hominem tam acceptum popularibus, quod erat Iugurtha manu promptus et appetens gloriae militaris, statuit eum obiectare periculis et eo modo fortunam temptare. \sec igitur bello Numantino Micipsa, cum populo Romano equitum atque peditum auxilia mitteret, sperans uel ostentando uirtutem uel hostium saeuitia facile eum occasurum, praefecit Numidis, quos in Hispaniam mittebat. \sec sed ea res longe aliter, ac ratus erat, euenit. \sec nam Iugurtha, ut erat impigro atque acri ingenio, ubi naturam P.~Scipionis, qui tum Romanis imperator erat, et morem hostium cognouit, multo labore multaque cura, praeterea modestissime parendo et saepe obuiam eundo periculis in tantam claritudinem breui peruenerat, ut nostris uehementer carus, Numantinis maximo terrori esset. \sec ac sane, quod difficillimum in primis est, et proelio strenuos erat et bonus consilio, quorum alterum ex prouidentia timorem, alterum ex audacia temeritatem afferre plerumque solet. \sec igitur imperator omnis fere res asperas per Iugurtham agere, in amicis habere, magis magisque eum in dies amplecti, quippe cuius neque consilium neque inceptum ullum frustra erat. \sec hoc accedebat munificentia animi atque ingeni sollertia, quibus rebus sibi multos ex Romanis familiari amicitia coniunxerat. \chap ea tempestate in exercitu nostro fuere complures noui atque nobiles, quibus diuitiae bono honestoque potiores erant, factiosi domi, potentes apud socios, clari magis quam honesti, qui Iugurthae non mediocrem animum pollicitando accendebant, si Micipsa rex occidisset, fore uti solus imperi Numidiae potiretur: in ipso maximam uirtutem, Romae omnia uenalia esse. \sec sed postquam Numantia deleta P.~Scipio dimittere auxilia et ipse reuerti domum decreuit, donatum atque laudatum magnifice pro contione Iugurtham in praetorium abduxit ibique secreto monuit, ut potius publice quam priuatim amicitiam populi Romani coleret neu quibus largiri insuesceret: periculose a paucis emi quod multorum esset. si permanere uellet in suis artibus, ultro illi et gloriam et regnum uenturum; sin properantius pergeret, suamet ipsum pecunia praecipitem casurum. \chap sic locutus cum litteris eum, quas Micipsae redderet, dimisit. earum sententia haec erat: \sec `Iugurthae tui in bello Numantino longe maxima uirtus fuit, quam rem tibi certo scio gaudio esse. nobis ob merita sua carus est; ut idem senatui et populo Romano sit, summa ope nitemur. tibi quidem pro nostra amicitia gratulor. habes uirum dignum te atque auo suo Masinissa. \sec igitur rex, ubi ea quae fama acceperat ex litteris imperatoris ita esse cognouit, cum uirtute tum gratia uiri permotus flexit animum suum et Iugurtham beneficiis uincere aggressus est statimque eum adoptauit et testamento pariter cum filiis heredem instituit. \sec sed ipse paucos post annos morbo atque aetate confectus cum sibi finem uitae adesse intellegeret, coram amicis et cognatis itemque Adherbale et Hiempsale filiis dicitur huiusce modi uerba cum Iugurtha habuisse: \chap `paruum ego te, Iugurtha, amisso patre, sine spe, sine opibus in meum regnum accepi, existimans non minus me tibi quam liberis, si genuissem, ob beneficia carum fore. \sec neque ea res falsum me habuit. nam, ut alia magna et egregia tua omittam, nouissime rediens Numantia meque regnumque meum gloria honorauisti tuaque uirtute nobis Romanos ex amicis amicissimos fecisti. in Hispania nomen familiae renouatum est. postremo, quod difficillimum inter mortalis est, gloria inuidiam uicisti. \sec nunc, quoniam mihi natura finem uitae facit, per hanc dexteram, per regni fidem moneo obtestorque te, uti hos, qui tibi genere propinqui, beneficio meo fratres sunt, caros habeas neu malis alienos adiungere quam sanguine coniunctos retinere. \sec non exercitus neque thesauri praesidia regni sunt, uerum amici, quos neque armis cogere neque auro parare queas: officio et fide pariuntur. \sec quis autem amicior quam frater fratri? aut quem alienum fidum inuenies, si tuis hostis fueris? \sec equidem ego uobis regnum trado firmum, si boni eritis, sin mali, inbecillum. nam concordia paruae res crescunt, discordia maximae dilabuntur. \sec ceterum ante hos te, Iugurtha, qui aetate et sapientia prior es, ne aliter quid eueniat, prouidere decet. nam in omni certamine qui opulentior est, etiam si accipit iniuriam, tamen, quia plus potest, facere uidetur. \sec uos autem, Adherbal et Hiempsal, colite, obseruate talem hunc uirum, imitamini uirtutem et enitimini, ne ego meliores liberos sumpsisse uidear quam genuisse.' \chap ad ea Iugurtha, tametsi regem ficta locutum intellegebat et ipse longe aliter animo agitabat, tamen pro tempore benigne respondit. \sec Micipsa paucis post diebus moritur. postquam illi more regio iusta magnifice fecerant, reguli in unum conuenerunt, ut inter se de cunctis negotiis disceptarent. \sec sed Hiempsal, qui minimus ex illis erat, natura ferox et iam antea ignobilitatem Iugurthae, quia materno genere impar erat, despiciens, dextra Adherbalem assedit, ne medius ex tribus, quod apud Numidas honore ducitur, Iugurtha foret. \sec dein tamen, ut aetati concederet, fatigatus a fratre, uix in partem alteram transductus est. \sec ibi cum multa de administrando imperio dissererent, Iugurtha inter alias res iacit oportere quinquenni consulta et decreta omnia rescindi, nam per ea tempora confectum annis Micipsam parum animo ualuisse. \sec tum idem Hiempsal placere sibi respondit, nam ipsum illum tribus proximis annis adoptatione in regnum peruenisse. \sec quod uerbum in pectus Iugurthae altius, quam quisquam ratus erat, descendit. \sec itaque ex eo tempore ira et metu anxius moliri, parare atque ea modo cum animo habere, quibus Hiempsal per dolum caperetur. \sec quae ubi tardius procedunt neque lenitur animus ferox, statuit quouis modo inceptum perficere. \chap primo conuentu, quem ab regulis factum supra memoraui, propter dissensionem placuerat diuidi thesauros finisque imperi singulis constitui. \sec itaque tempus ad utramque rem decernitur, sed maturius ad pecuniam distribuendam. reguli interea in loca propinqua thesauris alius alio concessere. \sec sed Hiempsal in oppido Thirmida forte eius domo utebatur, qui proximus lictor Iugurthae carus acceptusque ei semper fuerat. quem ille casu ministrum oblatum promissis onerat impellitque, uti tamquam suam uisens domum eat, portarum clauis adulterinas paret--- nam uerae ad Hiempsalem referebantur---ceterum, ubi res postularet, se ipsum cum magna manu uenturum. \sec Numida mandata breui conficit atque, uti doctus erat, noctu Iugurthae milites introducit. \sec qui postquam in aedis irrupere, diuersi regem quaerere, dormientis alios, alios occursantis interficere, scrutari loca abdita, clausa effringere, strepitu et tumultu omnia miscere, cum interim Hiempsal reperitur occultans se tugurio mulieris ancillae, quo initio pauidus et ignarus loci perfugerat. \sec Numidae caput eius, uti iussi erant, ad Iugurtham referunt. \chap ceterum fama tanti facinoris per omnem Africam breui diuulgatur. Adherbalem omnisque, qui sub imperio Micipsae fuerant, metus inuadit. in duas partis discedunt Numidae: plures Adherbalem secuntur, sed illum alterum bello meliores. \sec igitur Iugurtha quam maximas potest copias armat, urbis partim ui alias uoluntate imperio suo adiungit, omni Numidiae imperate parat. \sec Adherbal tametsi Romam legatos miserat, qui senatum docerent de caede fratris et fortunis suis, tamen fretus multitudine militum parabat armis contendere. \sec sed ubi res ad certamen uenit, uictus ex proelio profugit in prouinciam ac deinde Romam contendit. \sec tum Iugurtha patratis consiliis, postquam omnis Numidiae potiebatur, in otio facinus suum cum animo reputans timere populum Romanum neque aduersus iram eius usquam nisi in auaritia nobilitatis et pecunia sua spem habere. \sec itaque paucis diebus cum auro et argento multo Romam legatos mittit, quis praecipit, primum uti ueteres amicos muneribus expleant, deinde nouos aqquirant, postremo quaecumque possint largiendo parare ne cunctentur. \sec sed ubi Romam legati uenere et ex praecepto regis hospitibus aliisque, quorum ea tempestate in senatu auctoritas pollebat, magna munera misere, tanta commutatio incessit, ut ex maxima inuidia in gratiam et fauorem nobilitatis Iugurtha ueniret. \sec quorum pars spe, alii praemio inducti singulos ex senatu ambiendo nitebantur, ne grauius in eum consuleretur. \sec igitur ubi legati satis confidunt, die constituto senatus utrisque datur. tum Adherbalem hoc modo locutum accepimus: \chap `patres conscripti, Micipsa pater meus moriens mihi praecepit, uti regni Numidiae tantummodo procurationem existimarem meam, ceterum ius et imperium eius penes uos esse; simul eniterer domi militiaeque quam maximo usui esse populo Romano; uos mihi cognatorum, uos affinium loco ducerem: si ea fecissem, in uestra amicitia exercitum diuitias munimenta regni me habiturum. \sec quae cum praecepta parentis mei agitarem, Iugurtha, homo omnium quos terra sustinet sceleratissimus, contempto imperio uestro Masinissae me nepotem et iam ab stirpe socium atque amicum populi Romani regno fortunisque omnibus expulit. \sec atque ego, patres conscripti, quoniam eo miseriarum uenturus eram, uellem potius ob mea quam ob maiorum meorum beneficia posse me a uobis auxilium petere, ac maxime deberi mihi beneficia a populo Romano, quibus non egerem, secundum ea, si desideranda erant, uti debitis uterer. \sec sed quoniam parum tuta per se ipsa probitas est neque mihi in manu fuit, Iugurtha qualis foret, ad uos confugi, patres conscripti, quibus, quod mihi miserrimum est, cogor prius oneri quam usui esse. \sec ceteri reges aut bello uicti in amicitiam a uobis recepti sunt aut in suis dubiis rebus societatem uestram appetiuerunt; familia nostra cum populo Romano bello Carthaginiensi amicitiam instituit, quo tempore magis fides eius quam fortuna petenda erat. \sec quorum progeniem uos, patres conscripti, nolite pati me nepotem Masinissae frustra a uobis auxilium petere. \sec si ad impetrandum nihil causae haberem praeter miserandam fortunam, quod paulo ante rex genere fama atque copiis potens, nunc deformatus aerumnis, inops alienas opes expecto, tamen erat maiestatis populi Romani prohibere iniuriam neque pati cuiusquam regnum per scelus crescere. \sec uerum ego iis finibus eiectus sum, quos maioribus meis populus Romanus dedit, unde pater et auos meus una uobiscum expulere Syphacem et Carthaginiensis. uestra beneficia mihi erepta sunt, patres conscripti, uos in mea iniuria despecti estis. \sec eheu me miserum! hucine, Micipsa pater, beneficia tua euasere, ut, quem tu parem cum liberis tuis regnique participem fecisti, is potissimum stirpis tuae extinctor sit? numquamne ergo familia nostra quieta erit? semperne in sanguine ferro fuga uersabitur? \sec dum Carthaginienses incolumes fuere, iure omnia saeua patiebamur: hostes ab latere, uos amici procul, spes omnis in armis erat. postquam illa pestis ex Africa eiecta est, laeti pacem agitabamus, quippe quis hostis nullus erat, nisi forte quem uos iussissetis. \sec ecce autem ex improuiso Iugurtha, intoleranda audacia scelere atque superbia sese efferens, fratre meo atque eodem propinquo suo interfecto primum regnum eius sceleris sui praedam fecit; post ubi me isdem dolis nequit capere, nihil minus quam uim aut bellum expectantem in imperio uestro, sicuti uidetis, extorrem patria domo, inopem et coopertum miseriis effecit, ut ubiuis tutius quam in meo regno essem. \sec ego sic existimabam, patres conscripti, uti praedicantem audiueram patrem meum, qui uestram amicitiam diligenter colerent, eos multum laborem suscipere, ceterum ex omnibus maxime tutos esse. \sec quod in familia nostra fuit, praestitit, uti in omnibus bellis adesset uobis; nos uti per otium tuti simus, in uestra manu est, patres conscripti. \sec pater nos duos fratres reliquit, tertium Iugurtham beneficiis suis ratus est coniunctum nobis fore. alter eorum necatus est, alterius ipse ego manus impias uix effugi. quid agam? \sec aut quo potissimum infelix accedam? generis praesidia omnia extincta sunt. pater, uti necesse erat, naturae concessit. fratri, quem minime decuit, propinquos per scelus uitam eripuit. affinis amicos propinquos ceteros meos alium alia clades oppressit: capti ab Iugurtha pars in crucem acti, pars bestiis obiecti sunt, pauci, quibus relicta est anima, clausi in tenebris cum maerore et luctu morte grauiorem uitam exigunt. \sec si omnia, quae aut amisi aut ex necessariis aduersa facta sunt, incolumia manerent, tamen, si quid ex improuiso mali accidisset, uos implorarem, patres conscripti, quibus pro magnitudine imperi ius et iniurias omnis curae esse decet. \sec nunc uero exul patria domo, solus atque omnium honestarum rerum egens quo accedam aut quos appellem? nationesne an reges, qui omnes familiae nostrae ob uestram amicitiam infesti sunt? an quoquam mihi adire licet, ubi non maiorum meorum hostilia monumenta plurima sint? aut quisquam nostri misereri potest, qui aliquando uobis hostis fuit? \sec postremo Masinissa nos ita instituit, patres conscripti, ne quem coleremus nisi populum Romanum, ne societates, ne foedera noua acciperemus: abunde magna praesidia nobis in uestra amicitia fore; si huic imperio fortuna mutaretur, una occidendum nobis esse. \sec uirtute ac dis uolentibus magni estis et opulenti, omnia secunda et oboedientia sunt: quo facilius sociorum iniurias curare licet. \sec tantum illud uereor, ne quos priuata amicitia Iugurthae parum cognita transuersos agat. quos ego audio maxima ope niti ambire fatigare uos singulos, ne quid de absente incognita causa statuatis; fingere me uerba et fugam simulare, cui licuerit in regno manere. \sec quod utinam illum, cuius impio facinore in has miserias proiectus sum, eadem haec simulantem uideam, et aliquando aut apud uos aut apud deos immortalis rerum humanarum cura oriatur: ne ille, qui nunc sceleribus suis ferox atque praeclarus est, omnibus malis excruciatus impietatis in parentem nostrum, fratris mei necis mearumque miseriarum grauis poenas reddat. \sec iam iam, frater animo meo carissime, quamquam tibi immaturo et unde minime decuit uita erepta est, tamen laetandum magis quam dolendum puto casum tuum. \sec non enim regnum, sed fugam exilium egestatem et omnis has quae me premunt aerumnas cum anima simul amisisti. at ego infelix, in tanta mala praecipitatus ex patrio regno, rerum humanarum spectaculum praebeo, incertus quid agam tuasne iniurias persequar ipse auxili egens an regno consulam, cuius uitae necisque potestas ex opibus alienis pendet. \sec utinam emori fortunis meis honestus exitus esset neu uiuere contemptus uiderer, si defessus malis iniuriae concessissem. nunc neque uiuere libet neque mori licet sine dedecore. \sec patres conscripti, per uos, per liberos atque parentis uestros, per maiestatem populi Romani, subuenite mihi misero, ite obuiam iniuriae, nolite pati regnum Numidiae, quod uestrum est, per scelus et sanguinem familiae nostrae tabescere.' \chap postquam rex finem loquendi fecit, legati Iugurthae largitione magis quam causa freti paucis respondent: Hiempsalem ob saeuitiam suam ab Numidis interfectum, Adherbalem ultro bellum inferentem, postquam superatus sit, queri, quod iniuriam facere nequiuisset. Iugurtham ab senatu petere, ne se alium putarent ac Numantiae cognitus esset, neu uerba inimici ante facta sua ponerent. \sec deinde utrique curia egrediuntur. senatus statim consulitur. fautores legatorum, praeterea senatus magna pars gratia deprauata Adherbalis dicta contemnere, Iugurthae uirtutem extollere laudibus; gratia, uoce, denique omnibus modis pro alieno scelere et flagitio, sua quasi pro gloria, nitebantur. \sec at contra pauci, quibus bonum et aequum diuitiis carius erat, subueniendum Adherbali et Hiempsalis mortem seuere uindicandam censebant, \sec sed ex omnibus maxime Aemilius Scaurus, homo nobilis impiger factiosus, auidus potentiae honoris diuitiarum, ceterum uitia sua callide occultans. \sec is postquam uidet regis largitionem famosam impudentemque, ueritus, quod in tali re solet, ne polluta licentia inuidiam accenderet, animum a consueta libidine continuit. \chap uicit tamen in senatu pars illa, quae uero pretium aut gratiam anteferebat. \sec decretum fit, uti decem legati regnum, quod Micipsa obtinuerat, inter Iugurtham et Adherbalem diuiderent. cuius legationis princeps fuit L.~Opimius, homo clarus et tum in senatu potens, quia consul C.~Graccho et M.~Fuluio Flacco interfectis acerrime uictoriam nobilitatis in plebem exercuerat. \sec eum Iugurtha tametsi Romae in amicis habuerat, tamen accuratissime recepit, dando et pollicendo multa perfecit, uti fama, fide, postremo omnibus suis rebus commodum regis anteferret. \sec relicuos legatos eadem uia aggressus plerosque capit, paucis carior fides quam pecunia fuit. \sec in diuisione, quae pars Numidiae Mauretaniam attingit, agro uirisque opulentior, Iugurthae traditur; illam alteram specie quam usu potiorem, quae portuosior et aedificiis magis exornata erat, Adherbal possedit. \chap res postulare uidetur Africae situm paucis exponere et eas gentis, quibuscum nobis bellum aut amicitia fuit, attingere. \sec sed quae loca et nationes ob calorem aut a speritatem, item solitudines minus frequentata sunt, de iis haud facile compertum narrauerim. cetera quam paucissimis absoluam. \sec in diuisione orbis terrae plerique in parte tertia Africam posuere, pauci tantummodo Asiam et Europam esse, sed Africam in Europa. \sec ea finis habet ab occidente fretum nostri maris et Oceani, ab ortu solis decliuem latitudinem, quem locum Catabathmon incolae appellant. \sec mare saeuum, importuosum; ager frugum fertilis, bonus pecori, arbori infecundus; caelo terraque penuria aquarum. \sec genus hominum salubri corpore, uelox, patiens laborum; $\langle$ac$\rangle$ plerosque senectus dissoluit, nisi qui ferro aut bestiis interiere, nam morbus haud saepe quemquam superat; ad hoc malefici generis plurima animalia. \sec sed qui mortales initio Africam habuerint quique postea accesserint aut quo modo inter se permixti sint, quamquam ab ea fama, quae plerosque obtinet, diuersum est, tamen, uti ex libris Punicis, qui regis Hiempsalis dicebantur, interpretatum nobis est utique rem sese habere cultores eius terrae putant, quam paucissimis dicam. ceterum fides eius rei penes auctores erit. \chap Africam initio habuere Gaetuli et Libyes, asperi incultique, quis cibus erat caro ferina atque humi pabulum uti pecoribus. \sec ii neque moribus neque lege aut imperio cuiusquam regebantur: uagi palantes quas nox coegerat sedes habebant. \sec sed postquam in Hispania Hercules, sicuti Afri putant, interiit, exercitus eius, compositus ex uariis gentibus, amisso duce ac passim multis sibi quisque imperium petentibus breui dilabitur. \sec ex eo numero Medi, Persae et Armenii nauibus in Africam transuecti proximos nostro mari locos occupauere, \sec sed Persae intra Oceanum magis, iique alueos nauium inuersos pro tuguriis habuere, quia neque materia in agris neque ab Hispanis emendi aut mutandi copia erat: \sec mare magnum et ignara lingua commercio prohibebant. \sec ii paulatim per conubia Gaetulos secum miscuere et, quia saepe temptantes agros alia, deinde alia loca petiuerant, semet ipsi Numidas appellauere. \sec ceterum adhuc aedificia Numidarum agrestium, quae mapalia illi uocant, oblonga, incuruis lateribus, tecta quasi nauium carinae sunt. \sec Medis autem et Armeniis accessere Libyes---nam ii propius mare Africum agitabant, Gaetuli sub sole magis, haud procul ab ardoribus---, iique mature oppida habuere; nam freto diuisi ab Hispania mutare res inter se instituerant. \sec nomen eorum paulatim Libyes corrupere, barbara lingua Mauros pro Medis appellantes. \sec sed res Persarum breui adoleuit, ac postea nomine Numidae, propter multitudinem a parentibus digressi, possedere ea loca, quae proxima Carthagine[m] Numidia appellatur. \sec deinde utrique alteris freti finitimos armis aut metu sub imperium suum coegere, nomen gloriamque sibi addidere, magis ii, qui ad nostrum mare processerant, quia Libyes quam Gaetuli minus bellicose. denique Africae pars inferior pleraque ab Numidis possessa est, uicti omnes in gentem nomenque imperantium concessere. \chap postea Phoenices, alii multitudinis domi minuendae gratia, pars imperi cupidine sollicitata plebe et aliis nouarum rerum auidis, Hipponem Hadrumetum Leptim aliasque urbis in ora maritima condidere; eaeque breui multum auctae, pars originibus suis praesidio, aliae decori fuere. \sec nam de Carthagine silere melius puto quam parum dicere, quoniam alio properare tempus monet. \sec igitur ad Catabathmon, qui locus Aegyptum ab Africa diuidit, secundo mari prima Cyrene est, colonia Theraeon, ac deinceps duae Syrtes interque eas Leptis, deinde Philaenon arae, quem locum Aegyptum uersus finem imperi habrere Carthaginienses, post aliae Punicae urbes. \sec cetera loca usque ad Mauretaniam Numidae tenent, proximi Hispania[m] Mauri sunt. \sec super Numidiam Gaetulos accepimus partim in tuguriis, alios incultius uagos agitare, \sec post eos Aethiopas esse, dein loca exusta solis ardoribus. \sec igitur bello Iugurthino pleraque ex Punicis oppida et finis Carthaginiensium, quos nouissime habuerant, populus Romanus per magistratus administrabat; Gaetulorum magna pars et Numidae usque ad flumen Muluccham sub Iugurtha erant; Mauris omnibus rex Bocchus imperitabat, praeter nomen cetera ignarus populi Romani itemque nobis neque bello neque pace antea cognitus. \sec de Africa et eius incolis ad necessitudinem rei satis dictum. \chap postquam diuiso regno legati Africa decessere et Iugurtha contra timorem animi praemia sceleris adeptum sese uidet, certum esse ratus, quod ex amicis apud Numantiam acceperat, omnia Romae uenalia esse, simul et illorum pollicitationibus accensus, quos paulo ante muneribus expleuerat, in regnum Adherbalis animum intendit. \sec ipse acer, bellicosus; at is quem petebat quietus, inbellis, placido ingenio, opportunus iniuriae, metuens magis quam metuendus. \sec igitur ex improuiso finis eius cum magna manu inuadit, multos mortalis cum pecore atque alia praeda capit, aedificia incendit, pleraque loca hostiliter cum equitatu accedit, \sec deinde, cum omni multitudine in regnum suum conuertit, existimans Adherbalem dolore permotum iniurias suas manu uindicaturum eamque rem belli causam fore. \sec at ille, quod neque se parem armis existimabat et amicitia populi Romani magis quam Numidis fretus erat, lagatos ad Iugurtham de iniuriis questum misit. qui tametsi contumeliosa dicta rettulerant, prius tamen omnia pati decreuit quam bellum sumere, quia temptatum antea secus cesserat. \sec neque eo magis cupido Iugurthae minuebatur, quippe qui totum eius regnum animo iam inuaserat. \sec itaque non uti antea cum praedatoria manu, sed magno exercitu comparato bellum gerere coepit et aperte totius Numidiae imperium petere. \sec ceterum, qua pergebat, urbis agros uastare, praedas agere, suis animum hostibus terrorem augere. \chap Adherbal ubi intellegit eo processum, uti regnum aut relinquendum esset aut armis retinendum, necessario copias parat et Iugurthae obuius procedit. \sec interim haud longe a mari prope Cirtam oppidum utriusque exercitus consedit et, quia diei extremum erat, proelium non inceptum. sed ubi plerumque noctis processit, obscuro etiam tum lumine milites Iugurthini signo dato castra hostium inuadunt, semisomnos partim, alios arma sumentis fugant funduntque. Adherbal cum paucis equitibus Cirtam profugit, et ni multitudo togatorum fuisset, quae Numidas insequentis moenibus prohibuit, uno die inter duos reges coeptum atque patratum bellum foret. \sec igitur Iugurtha oppidum circumsedit, uineis turribusque et machinis omnium generum expugnare aggreditur, maxime festinans tempus legatorum antecapere, quos ante proelium factum ab Adherbale Romam missos audiuerat. \sec sed postquam senatus de bello eorum accepit, tres adulescentes in Africam legantur, qui ambos reges adeant, senatus populique Romani uerbis nuntient uelle et censere eos ab armis discedere, $\langle$de controuersiis suis iure potius quam bello disceptare$\rangle$: ita seque illisque dignum esse. \chap legati in Africam maturantes ueniunt, eo magis quod Romae, dum proficisci parant, de proelio facto et oppugnatione Cirtae audiebatur; sed is rumor clemens erat. \sec quorum Iugurtha accepta oratione respondit sibi neque maius quicquam neque carius auctoritate senatus esse. ab adulescentia ita se enisum, ut ab optimo quoque probaretur; uirtute, non malitia P.~Scipioni, summo uiro, placuisse; ob easdem artis a Micipsa, non penuria liberorum in regnum adoptatum esse. \sec ceterum, quo plura bene atque strenue fecisset, eo animum suum iniuriam minus tolerare. \sec Adherbalem dolis uitae suae insidiatum; quod ubi comperisset, sceleri eius obuiam isse. populum Romanum neque recte neque pro bono facturum, si ab iure gentium sese prohibuerit. postremo de omnibus rebus legatos Romam breui missurum. ita utrique digrediuntur. \sec Adherbalis appellandi copia non fuit. \chap Iugurtha ubi eos Africa decessisse ratus est neque propter loci naturam Cirtam armis expugnare potest, uallo atque fossa moenia circumdat, turris extruit easque praesidiis firmat; praeterea dies noctisque aut per uim aut dolis temptare; defensoribus moenium praemia modo, modo formidinem ostentare; suos hortando ad uirtutem arrigere; prorsus intentus cuncta parare. \sec Adherbal ubi intellegit omnis suas fortunas in extremo sitas, hostem infestum, auxili spem nullam, penuria rerum necessariarum bellum trahi non posse, ex iis, qui una Cirtam profugerant, duos maxime impigros delegit; eos multa pollicendo ac miserando casum suum confirmat, uti per hostium munitiones noctu ad proximum mare, dein Romam pergerent. \chap Numidae paucis diebus iussa efficiunt. litterae Adherbalis in senatu recitatae, quarum sententia haec fuit: \sec `non mea culpa saepe ad uos oratum mitto, patres conscripti, sed uis Iugurthae subigit, quem tanta libido extinguendi me inuasit, ut neque uos neque deos immortalis in animo habeat, sanguinem meum quam omnia malit. \sec itaque quintum iam mensem socius et amicus populi Romani armis obsessus teneor; neque mihi Micipsae patris mei beneficia neque uestra decreta auxiliantur; ferro an fame acrius urgear, incertus sum. \sec plura de Iugurtha scribere dehortatur me fortuna mea, et iam antea expertus sum parum fidei miseris esse; \sec nisi tamen intellego illum supra quam ego sum petere neque simul amicitiam uestram et regnum meum sperare. utrum grauius existimet, nemini occultum est. \sec nam initio occidit Hiempsalem fratrem meum, deinde patrio regno me expulit. quae sane fuerint nostrae iniuriae, nihil ad uos. \sec uerum nunc uestrum regnum armis tenet, me, quem uos imperatorem Numidis posuistis, clausum obsidet; legatorum uerba quanti fecerit, pericula mea declarant. \sec quid est relicuum nisi uis uestra, quo moueri possit? \sec nam ego quidem uellem, et haec, quae scribo, et illa, quae antea in senatu questus sum, uana forent potius, quam miseria mea fidem uerbis faceret. \sec sed quoniam eo natus sum, ut Iugurthae scelerum ostentui essem, non iam mortem neque aerumnas, tantummodo inimici imperium et cruciatus corporis deprecor. regno Numidiae, quod uestrum est, uti libet, consulite; me manibus impiis eripite, per maiestatem imperi, per amicitiae fidem, si ulla apud uos memoria remanet aui mei Masinissae.' \chap his litteris recitatis fuere qui exercitum in Africam mittendum censerent et quam primum Adherbali subueniendum; de Iugurtha interim uti consuleretur, quoniam legatis non paruisset. \sec sed ab isdem illis regis fautoribus summa ope enisum, ne tale decretum fieret. \sec ita bonum publicum, uti in plerisque negotiis solet, priuata gratia deuictum. \sec legantur tamen in Africam maiores natu nobiles, amplis honoribus usi. in quis fuit M.~Scaurus, de quo supra memorauimus, consularis et tum senatus princeps. \sec ii, quod res in inuidia erat, simul et ab Numidis obsecrati, triduo nauem ascendere. dein breui Vticam appulsi litteras ad Iugurtham mittunt: quam ocissime ad prouinciam accedat, seque ad eum ab senatu missos. \sec ille ubi accepit homines claros, quorum auctoritatem Romae pollere audiuerat, contra inceptum suum uenisse, primo commotus metu atque libidine diuersus agitabatur: \sec timebat iram senatus, ni paruisset legatis; porro animus cupidine caecus ad inceptum scelus rapiebat. \sec uicit tamen in auido ingenio prauum consilium. \sec igitur exercitu circumdato summa ui Cirtam irrumpere nititur, maxime sperans diducta manu hostium aut ui aut dolis sese casum uictoriae inuenturum. \sec quod ubi secus procedit neque quod intenderat efficere potest, ut, prius quam legatos conueniret, Adherbalis potiretur, ne amplius morando Scaurum, quem plurimum metuebat, incenderet, cum paucis equitibus in prouinciam uenit. \sec ac tametsi senati uerbis graues minae nuntiabantur, quod ab oppugnatione non desisteret, multa tamen oratione consumpta legati frustra discessere. \chap ea postquam Cirtae audita sunt, Italici, quorum uirtute moenia defensabantur, confisi deditione facta propter magnitudinem populi Romani inuiolatos sese fore, Adherbali suadent, uti seque et oppidum Iugurthae tradat, tantum ab eo uitam paciscatur; de ceteris senatui curae fore. \sec at ille, tametsi omnis potiora fide Iugurthae rebatur, tamen, quia penes eosdem, si aduersaretur, cogendi potestas erat, ita, uti censuerant Italici, deditionem facit. \sec Iugurtha in primis Adherbalem excruciatum necat, deinde omnis puberes Numidas atque negotiatores promiscue, uti quisque armatus obuius fuerat, interficit. \chap quod postquam Romae cognitum est et res in senatu agitari coepta, idem illi ministri regis interpellando ac saepe gratia, interdum iurgiis trahendo tempus atrocitatem facti leniebant. \sec ac ni C.~Memmius tribunus plebis designatus, uir acer et infestus potentiae nobilitatis, populum Romanum edocuisset id agi, ut per paucos factiosos Iugurthae scelus condonaretur, profecto omnis inuidia prolatandis consultationibus dilapsa foret: tanta uis gratiae atque pecuniae regis erat. \sec sed ubi senatus dilicti conscientia populum timet, lege Sempronia prouinciae futuris consulibus Numidia atque Italia decretae; \sec consules declarati P.~Scipio Nasica, L.~Bestia Calpurnius; Calpurnio Numidia, Scipioni Italia obuenit. \sec deinde exercitus, qui in Africam portaretur, scribitur; stipendium aliaque, quae bello usui forent, decernuntur. \chap at Iugurtha contra spem nuntio accepto, quippe cui Romae omnia uenire in animo haeserat, filium et cum eo duos familiaris ad senatum legatos mittit iisque uti illis, quos Hiempsale interfecto miserat, praecipit, omnis mortalis pecunia aggrediantur. \sec qui postquam Romam aduentabant, senatus a Bestia consultus est, placeretne legatos Iugurthae recipi moenibus, iique decreuere, nisi regnum ipsumque deditum uenissent, uti in diebus proximis decem Italia decederent. \sec consul Numidis ex senatus decreto nuntiari iubet. ita infectis rebus illi domum discedunt. \sec interim Calpurnius parato exercitu legat sibi homines nobilis factiosos, quorum auctoritate quae deliquisset munita fore sperabat. in quis fuit Scaurus, cuius de natura et habitu supra memorauimus. \sec nam in consule nostro multae bonaeque artes $\langle$et$\rangle$ animi et corporis erant, quas omnis auaritia praepediebat: patiens laborum, acri ingenio, satis prouidens, belli haud ignarus, firmissimus contra pericula et inuidias. \sec sed legiones per Italiam Regium atque inde Siciliam, porro ex Sicilia in Africam transuectae. \sec igitur Calpurnius initio paratis commeatibus acriter Numidiam ingressus est, multosque mortalis et urbis aliquot pugnando cepit. \chap sed ubi Iugurtha per legatos pecunia temptare bellique, quod administrabat, asperitatem ostendere coepit, animus aeger auaritia facile conuersus est. \sec ceterum socius et administer omnium consiliorum assumitur Scaurus, qui tametsi a principio plerisque ex factione eius corruptis acerrime regem impugnauerat, tamen magnitudine pecuniae a bono honestoque in prauum abstractus est. \sec sed Iugurtha primo tantummodo belli moram redimebat, existimans sese aliquid interim Romae pretio aut gratia effecturum. postea uero quam participem negoti Scaurum accepit, in maximam spem adductus recuperandae pacis statuit cum iis de omnibus pactionibus praesens agere. \sec ceterum interea fidei causa mittitur a consule Sextius quaestor in oppidum Iugurthae Vagam. cuius rei species erat acceptio frumenti, quod Calpurnius palam legatis imperauerat, quoniam deditionis mora indutiae agitabantur. \sec igitur rex, uti constituerat, in castra uenit, ac pauca praesenti consilio locutus de inuidia facti sui atque uti in deditionem acciperetur, relicua cum Bestia et Scauro secreta transigit. dein postero die quasi per saturam sententiis exquisitis in deditionem accipitur. \sec sed, uti pro consilio imperatum erat, elephanti triginta, pecus atque equi multi cum paruo argenti pondere quaestori traduntur. \sec Calpurnius Romam ad magistratus rogandos proficiscitur. in Numidia et exercitu nostro pax agitabatur. \chap postquam res in Africa gestas quoque modo actae forent fama diuulgauit, Romae per omnis locos et conuentus de facto consulis agitari. apud plebem grauis inuidia, patres solliciti erant: probarentne tantum flagitium an decretum consulis subuerterent, parum constabat. \sec ac maxime eos potentia Scauri, quod is auctor et socius Bestiae ferebatur, a uero bonoque impediebat. \sec at C.~Memmius, cuius de libertate ingeni et odio potentiae nobilitatis supra diximus, inter dubitationem et moras senatus contionibus populum ad uindicandum hortari, monere, ne rem publicam, ne libertatem suam desererent, multa superba et crudelia facinora nobilitatis ostendere; prorsus intentus omni modo plebis animum incendebat. \sec sed quoniam ea tempestate Romae Memmi facundia clara pollensque fuit, decere existimaui unam ex tam multis orationem eius perscribere, ac potissimum ea dicam, quae in contione post reditum bestiae huiusce modi uerbis disseruit: \chap `multa me dehortantur a uobis, Quirites, ni studium rei publicae omnia superet: opes factionis, uestra patientia, ius nullum, ac maxime quod innocentiae plus periculi quam honoris est. \sec nam illa quidem piget dicere, his annis quindecim quam ludibrio fueritis superbiae paucorum, quam foede quamque inulti perierint uestri defensores, ut uobis animus ab ignauia atque socordia corruptus sit, \sec qui ne nunc quidem obnoxiis inimicis exurgitis atque etiam nunc timetis eos, quibus decet terrori esse. \sec sed quamquam haec talia sunt, tamen obuiam ire factionis potentiae animus subigit. \sec certe ego libertatem, quae mihi a parente meo tradita est, experiar. uerum id frustra an ob rem faciam, in uestra manu situm est, Quirites. \sec neque ego uos hortor, quod saepe maiores uestri fecere, uti contra iniurias armati eatis. nihil ui, nihil secession opus est; necesse est suomet ipsi more praecipites eant. \sec occiso Ti.~Graccho, quem regnum parare aiebant, in plebem Romanam quaestiones habitae sunt; post C.~Gracchi et C.~Fului caedem item uestri ordinis multi mortales in carcere necati sunt: utriusque cladis non lex, uerum libido eorum finem fecit. \sec sed sane fuerit regni paratio plebi sua restituere; quicquid sine sanguine ciuium ulcisci nequitur, iure factum sit. \sec superioribus annis taciti indignabamini aerarium expilari, reges et populos liberos paucis nobilibus uectigal pendere, penes eosdem et summam gloriam et maximas diuitias esse. tamen haec talia facinora impune suscepisse parum habuere, itaque postremo leges, maiestas uestra, diuina et humana omnia hostibus tradita sunt. \sec neque eos qui ea fecere pudet aut paenitet, sed incedunt per ora uestra magnifici, sacerdotia et consulatus, pars triumphos suos ostentantes; proinde quasi ea honori, non praedae habeant. \sec serui aere parati iniusta imperia dominorum non perferunt; uos, Quirites, in imperio nati aequo animo seruitutem toleratis? \sec at qui sunt ii, qui rem publicam occupauere? homines sceleratissimi, cruentis manibus, immani auaritia, nocentissimi et idem superbissimi, quibus fides decus pietas, postremo honesta atque inhonesta omnia quaestui sunt. \sec pars eorum occidisse tribunos plebis, alii quaestiones iniustas, plerique caedem in uos fecisse pro munimento habent. \sec ita quam quisque pessime fecit, tam maxime tutus est. metum ab scelere suo ad ignauiam uestram transtulere, quos omnis eadem cupere, eadem odisse, eadem metuere in unum coegit. \sec sed haec inter bonos amicitia, inter malos factio est. \sec quod si tam uos libertatis curam haberetis, quam illi ad dominationem accensi sunt, profecto neque res publica sicuti nunc uastaretur et beneficia uestra penes optimos, non audacissimos forent. \sec maiores uestri parandi iuris et maiestatis constituendae gratia bis per secessionem armati Auentinum occupauere; uos pro libertate, quam ab illis accepistis, nonne summa ope nitemini? atque eo uehementius, quo maius dedecus est parta amittere quam omnino non parauisse. \sec dicet aliquis `quid igitur censes?' uindicandum in eos, qui hosti prodidere rem publicam, non manu neque ui, quod magis uos fecisse quam illis accidisse indignum est, uerum quaestionibus et indicio ipsius Iugurthae. \sec qui si dediticius est, profecto iussis uestris oboediens erit; sin ea contemnit, scilicet existimabitis, qualis illa pax aut deditio sit, ex qua ad Iugurtham scelerum impunitas, ad paucos potentis maximae diuitiae, ad rem publicam damna atque dedecora peruenerint; \sec nisi forte nondum etiam uos dominationis eorum satietas tenet et illa quam haec tempora magis placent, cum regna prouinciae leges iura iudicia bella atque paces, postremo diuina et humana omnia penes paucos erant; uos autem, hoc est populus Romanus, inuicti ab hostibus, imperatores omnium gentium, satis habebatis animam retinere. nam seruitutem quidem quis uestrum recusare audebat? \sec atque ego tametsi uiro flagitiosissimum existimo impune iniuriam accepisse, tamen uos hominibus sceleratissimis ignoscere, quoniam ciues sunt, aequo animo paterer, ni misericordia in perniciem casura esset. \sec nam et illis, quantum importunitatis habent, parum est impune male fecisse, nisi deinde faciendi licentia eripitur, et uobis aeterna sollicitudo remanebit, cum intellegetis aut seruiendum esse aut per manus libertatem retinendam. nam fidei quidem aut concordiae quae spes est? \sec dominari illi uolunt, uos liberi esse; facere illi iniurias, uos prohibere; postremo sociis nostris ueluti hostibus, hostibus pro sociis utuntur. \sec potestne in tam diuersis mentibus pax aut amicitia esse? \sec quare moneo hortorque uos, ne tantum scelus impunitum omittatis. non peculatus aerari factus est neque per uim sociis ereptae pecuniae, quae quamquam grauia sunt, tamen consuetudine iam pro nihilo habentur; hosti acerrimo prodita senatus auctoritas, proditum imperium uestrum est; domi militiaeque res publica uenalis fuit. \sec quae nisi quaesita erunt, nisi uindicatum in noxios, quid erit relicuum, nisi ut illis qui ea fecere oboedientes uiuamus? nam impune quae libet facere, id est regem esse. \sec neque ego uos, Quirites, hortor, ut malitis ciuis uestros perperam quam recte fecisse, sed ne ignoscendo malis bonos perditum eatis. \sec ad hoc in re publica multo praestat benefici quam malefici immemorem esse: bonus tantummodo segnior fit, ubi neglegas, at malus improbior. \sec ad hoc si iniuriae non sint, haut saepe auxili egeas.' \chap haec atque alia huiuscemodi saepe in $\langle$contione$\rangle$ dicendo Memmius populo persuadet, uti L.~Cassius, qui tum praetor erat, ad Iugurtham mitteretur eumque interposita fide publica Romam duceret, quo facilius indicio regis Scauri et relicuorum, quos pecuniae captae arcessebat, delicta patefierent. \sec dum haec Romae geruntur, qui in Numidia relicti a Bestia exercitui praeerant, secuti morem imperatoris sui plurima et flagitiosissima facinora fecere. \sec fuere qui auro corrupti elephantos Iugurthae traderent, alii perfugas uendebant, pars ex pacatis praedas agebant: \sec tanta uis auaritiae [in] animos eorum ueluti tabes inuaserat. \sec at Cassius praetor perlata rogatione a C. Memmio ac perculsa omni nobilitate ad Iugurtham proficiscitur eique timido et ex conscientia diffidenti rebus suis persuadet, quoniam se populo Romano dedisset, ne uim quam misericordiam eius experiri mallet. priuatim praeterea fidem suam interponit, quam ille non minoris quam publicam ducebat: talis ea tempestate fama de Cassio erat. \chap igitur Iugurtha contra decus regium cultu quam maxime miserabili cum Cassio Romam uenit. \sec ac tametsi in ipso magna uis animi erat, confirmatus ab omnibus, quorum potentia aut scelere cuncta ea gesserat, quae supra diximus, C.~Baebium tribunum plebis magna mercede parat, cuius impudentia contra ius et iniurias omnis munitus foret. \sec at C.~Memmius aduocata contione, quamquam regi infesta plebes erat et pars in uincula duci iubebat, pars, nisi socios sceleris sui aperiret, more maiorum de hoste supplicium sumi, dignitati quam irae magis consulens sedare motus et animos eorum mollire, postremo confirmare fidem publicam per sese inuiolatam fore. \sec post ubi silentium coepit, producto Iugurtha uerba facit, Romae Numidiaeque facinora eius memorat, scelera in patrem fratresque ostendit. quibus iuuantibus quibusque ministris ea egerit, quamquam intellegat populus Romanus, tamen uelle manufesta magis ex illo habere. si uerum aperiat, in fide et clementia populi Romani magnam spem illi sitam; sin reticeat, non sociis saluti fore, sed se suasque spes corrupturum. \chap deinde ubi Memmius dicendi finem fecit et Iugurtha respondere iussus est, C.~Baebius tribunus plebis, quem pecunia corruptum supra diximus, regem tacere iubet, ac tametsi multitudo, quae in contione aderat, uehementer accensa terrebat eum clamore, uultu, saepe impetu atque aliis omnibus, quae ira fieri amat, uicit tamen impudentia. ita populus ludibrio habitus ex contione discedit; \sec Iugurthae Bestiaeque et ceteris, quos illa quaestio exagitabat, animi augescunt. \chap erat ea tempestate Romae Numida quidam nomine Massiua, Gulussae filius, Masinissae nepos, qui, quia in dissensione regum Iugurthae aduersus fuerat, dedita Cirta et Adherbale interfecto profugus ex patria abierat. \sec huic Sp.~Albinus, qui proximo anno post Bestiam cum Q.~Minucio Rufo consulatum gerebat, persuadet, quoniam ex stirpe Masinissae sit Iugurthamque ob scelera inuidia cum metu urgeat, regnum Numidiae ab senatu petat. \sec auidus consul belli gerendi mouere quam senescere omnia malebat. ipsi prouincia Numidia, Minucio Macedonia euenerat. \sec quae postquam Massiua agitare coepit neque Iugurthae in amicis satis praesidi est, quod eorum alium conscientia, alium mala fama et timor impediebat, Bomilcari, proximo ac maxime fido sibi, imperat, pretio, sicuti multa confecerat, insidiatores Massiuae paret ac maxime occulte, sin id parum procedat, quouis modo Numidam interficiat. \sec Bomilcar mature regis mandata exequitur et per homines talis negoti artifices itinera egressusque eius, postremo loca atque tempora cuncta explorat. deinde, ubi res postulabat, insidias tendit. \sec igitur unus ex eo numero, qui ad caedem parati erant, paulo inconsultius Massiuam aggreditur. illum obtruncat, sed ipse deprehensus multis hortantibus et in primis Albino consule indicium profitetur. \sec fit reus magis ex aequo bonoque quam ex iure gentium Bomilcar, comes eius, qui Romam fide publica uenerat. \sec at Iugurtha manufestus tanti sceleris non prius omisit contra uerum niti, quam animaduertit supra gratiam atque pecuniam suam inuidiam facti esse. \sec igitur, quamquam in priore actione ex amicis quinquaginta uades dederat, regno magis quam uadibus consulens clam in Numidiam Bomilcarem dimittit, ueritus, ne relicuos popularis metus inuaderet parendi sibi, si de illo supplicium sumptum foret. et ipse paucis diebus eodem profectus est, iussus a senatu Italia decedere. \sec sed postquam Roma egressus est, fertur saepe eo tacitus respiciens postremo dixisse: `urbem uenalem et mature perituram, si emptorem inuenerit.' \chap interim Albinus renouato bello commeatum, stipendium aliaque, quae militibus usui forent, maturat in Africam portare; ac statim ipse profectus, uti ante comitia, quod tempus haud longe aberat, armis aut deditione aut quouis modo bellum conficeret. \sec at contra Iugurtha trahere omnia et alias, deinde alias morae causas facere; polliceri deditionem ac deinde metum simulare; cedere instanti et paulo post, ne sui diffiderent, instare: ita belli modo, modo pacis mora consulem ludifficare. \sec ac fuere qui tum Albinum haud ignarum consili regis existimarent neque ex tanta properantia tam facile tractum bellum socordia magis quam dolo crederent. \sec sed postquam dilapso tempore comitiorum dies aduentabat, Al binus Aulo fratre in castris pro praetore relicto Romam decessit. \chap ea tempestate Romae seditionibus tribuniciis atrociter res publica agitabatur. \sec P.~Lucullus et L.~Annius tribuni plebis resistentibus collegis continuare magistratum nitebantur, quae dissensio totius anni comitia impediebat. \sec ea mora in spem adductus Aulus, quem pro praetore in castris relictum supra diximus, aut conficiendi belli aut terrore exercitus ab rege pecuniae capiendae milites mense Ianuario ex hibernis in expeditionem euocat, magnisque itineribus hieme aspera peruenit ad oppidum Suthul, ubi regis thesauri erant. \sec quod quamquam et saeuitia temporis et opportunitate loci neque capi neque obsideri poterat---nam circum murum situm in praerupti montis extremo planities limosa hiemalibus aquis paludem fecerat---, tamen aut simulandi gratia, quo regi formidinem adderet, aut cupidine caecus ob thesauros oppidi potiendi uineas agere, aggerem iacere aliaque, quae incepto usui forent, properare. \chap at Iugurtha cognita uanitate atque imperitia legati subdole eius augere amentiam, missitare supplicantis legatos, ipse quasi uitabundus per saltuosa loca et tramites exercitum ductare. \sec denique Aulum spe pactionis perpulit, uti relicto Suthule in abditas regiones sese ueluti cedentem insequeretur: ita delicta occultiora fuere. \sec interea per homines callidos diu noctuque exercitum temptabat, centuriones ducesque turmarum, partim uti transfugerent, corrumpere, alii signo dato locum uti desererent. \sec quae postquam ex sententia instruit, intempesta nocte de improuiso multitudine Numidarum Auli castra circumuenit. \sec milites Romani, perculsi tumultu insolito, arma capere alii, alii se abdere, pars territos confirmare, trepidare omnibus locis. uis magna hostium, caelum nocte atque nubibus obscuratum, periculum anceps; postremo fugere an manere tutius foret, in incerto erat. \sec sed ex eo numero, quos paulo ante corruptos diximus, cohors una Ligurum cum duabus turmis Thracum et paucis gregariis militibus transiere ad regem, et centurio primi pili tertiae legionis per munitionem, quam uti defenderet acceperat, locum hostibus introeundi dedit, eaque Numidae cuncti irrupere. \sec nostri foeda fuga, plerique abiectis armis, proximum collem occupauerunt. \sec nox atque praeda castrorum hostis, quo minus uictoria uterentur, remorata sunt. \sec deinde Iugurtha postero die cum Aulo in colloquio uerba facit: tametsi ipsum cum exercitu fame et ferro clausum ten$\langle$er$\rangle$et, tamen se memorem humanarum rerum, si secum foedus faceret, incolumis omnis sub iugum missurum; praeterea uti diebus decem Numidia decederet. \sec quae quamquam grauia et flagiti plena erant, tamen, quia mortis metu mutabantur, sicuti regi libuerat, pax conuenit. \chap sed ubi ea Romae comperta sunt, metus atque maeror ciuitatem inuasere: pars dolere pro gloria imperi, pars insolita rerum bellicarum timere libertati; Aulo omnes infesti, ac maxime qui bello saepe praeclari fuerant, quod armatus dedecore potius quam manu salutem quaesiuerat. \sec ob ea consul Albinus ex delicto fratris inuidiam ac deinde periculum timens senatum de foedere consulebat, et tamen interim exercitui supplementum scribere, ab sociis et nomine Latino auxilia arcessere, denique omnibus modis festinare. \sec senatus ita, uti par fuerat, decernit suo atque populi iniussu nullum potuisse foedus fieri. \sec consul impeditus a tribunis plebis, ne quas parauerat copias secum portaret, paucis diebus in Africam proficiscitur; nam omnis exercitus, uti conuenerat, Numidia deductus in prouincia hiemabat. \sec postquam eo uenit, quamquam persequi Iugurtham et mederi fraternae inuidiae animo ardebat, cognitis militibus, quos praeter fugam soluto imperio licentia atque lasciuia corruperat, ex copia rerum statuit sibi nihil agitandum. \chap interim Romae C.~Mamilius Limetanus tribunus plebis rogationem ad populum promulgat, uti quaereretur in eos, quorum consilio Iugurtha senati decreta neglegisset, quique ab eo in legationibus aut imperiis pecunias accepissent, qui elephantos quique perfugas tradidissent, item qui de pace aut bello cum hostibus pactiones fecissent. \sec huic rogationi partim conscii sibi, alii ex partium inuidia pericula metuentes, quoniam aperte resistere non poterant, quin illa et alia talia placere sibi faterentur, occulte per amicos ac maxime per homines nominis Latini et socios Italicos impedimenta parabant. \sec sed plebes incredibile memoratu est quam intenta fuerit quantaque ui rogationem iusserit, magis odio nobilitatis, cui mala illa parabantur, quam cura rei publicae: tanta libido in partibus erat. \sec igitur ceteris metu perculsis M.~Scaurus, quem legatum Bestiae fuisse supra docuimus, inter laetitiam plebis et suorum fugam, trepida etiam tum ciuitate, cum ex Mamilia rogatione tres quaesitores rogarentur, effecerat, uti ipse in eo numero crearetur. \sec sed quaestio exercita aspere uiolenterque ex rumore et libidine plebis: uti saepe nobilitatem, sic ea tempestate plebem ex secundis rebus insolentia ceperat. \chap ceterum mos partium et factionum ac deinde omnium malarum artium paucis ante annis Romae ortus est otio atque abundantia earum rerum, quae prima mortales ducunt. \sec nam ante Carthaginem deletam populus et senatus Romanus placide modesteque inter se rem publicam tractabant, neque gloriae neque dominationis certamen inter ciuis erat: metus hostilis in bonis artibus ciuitatem retinebat. \sec sed ubi illa formido mentibus decessit, scilicet ea, quae res secundae amant, lasciuia atque superbia incessere. \sec ita quod in aduersis rebus optauerant otium, postquam adepti sunt, asperius acerbiusque fuit. \sec namque coepere nobilitas dignitatem, populus libertatem in libidinem uertere, sibi quisque ducere trahere rapere. ita omnia in duas partis abstracta sunt, res publica, quae media fuerat, dilacerata. \sec ceterum nobilitas factione magis pollebat, plebis uis soluta atque dispersa in multitudine minus poterat. \sec paucorum arbitrio belli domique agitabatur; penes eosdem aerarium prouinciae magistratus gloriae triumphique erant; populus militia atque inopia urgebatur; praedas bellicas imperatores cum paucis diripiebant: \sec interea parentes aut parui liberi militum, uti quisque potentiori confinis erat, sedibus pellebantur. \sec ita cum potentia auaritia sine modo modestiaque inuadere, polluere et uastare omnia, nihil pensi neque sancti habere, quoad semet ipsa praecipitauit. \sec nam ubi primum ex nobilitate reperti sunt, qui ueram gloriam iniustae potentiae anteponerent, moueri ciuitas et dissensio ciuilis quasi permixtio terrae oriri coepit. \chap nam postquam Ti.~et C.~Gracchus, quorum maiores Punico atque aliis bellis multum rei publicae addiderant, uindicare plebem in libertatem et paucorum scelera patefacere coepere, nobilitas noxia atque eo perculsa modo per socios ac nomen Latinum, interdum per equites Romanos, quos spes societatis a plebe dimouerat, Gracchorum actionibus obuiam ierat; et primo Tiberium, dein paucos post annos eadem ingredientem Gaium, tribunum alterum, alterum triumuirum coloniis deducendis, cum M.~Fuluio Flacco ferro necauerat. \sec et sane Gracchis cupidine uictoriae haud satis moderatus animus fuit. \sec sed bono uinci satius est quam malo more iniuriam uincere. \sec igitur ea uictoria nobilitas ex libidine sua usa multos mortalis ferro aut fuga extinxit plusque in relicuum sibi timoris quam potentiae addidit. quae res plerumque magnas ciuitatis pessum dedit, dum alteri alteros uincere quouis modo et uictos acerbius ulcisci uolunt. \sec sed de studiis partium et omnis ciuitatis moribus si singillatim aut pro magnitudine parem disserere, tempus quam res maturius me deseret. quam ob rem ad inceptum redeo. \chap post Auli foedus exercitusque nostri foedam fugam Metellus et Silanus consules designati prouincias inter se partiuerant, Metelloque Numidia euenerat, acri uiro et, quamquam aduerso populi partium, fama tamen aequabili et inuiolata. \sec is ubi primum magistratum ingressus est, alia omnia sibi cum collega ratus, ad bellum, quod gesturus erat, animum intendit. \sec igitur diffidens ueteri exercitui milites scribere, praesidia undique arcessere, arma tela equos et cetera instrumenta militiae parare, ad hoc commeatum affatim, denique omnia, quae in bello uario et multarum rerum egenti usui esse solent. \sec ceterum ad ea patranda senatus auctoritate, socii nomenque Latinum et reges ultro auxilia mittendo, postremo omnis ciuitas summo studio annitebatur. \sec itaque ex sententia omnibus rebus paratis compositisque in Numidiam proficiscitur, magna spe ciuium cum propter artis bonas tum maxime quod aduersum diuitias inuictum animum gerebat et auaritia magistratuum ante id tempus in Numidia nostrae opes contusae hostiumque auctae erant. \chap sed ubi in Africam uenit, exercitus [ei] traditus a Sp.~Albino proconsule iners inbellis, neque periculi neque laboris patiens, lingua quam manu promptior, praedator ex sociis et ipse praeda hostium, sine imperio et modestia habitus. \sec ita imperatori nouo plus ex malis moribus sollicitudinis quam ex copia militum auxili aut spei bonae accedebat. \sec statuit tamen Metellus, quamquam et aestiuorum tempus comitiorum mora imminuerat et expectatione euentus ciuium animos intentos putabat, non prius bellum attingere, quam maiorum disciplina milites laborare coegisset. \sec nam Albinus, Auli fratris exercitusque clade perculsus, postquam decreuerat non egredi prouincia, quantum temporis aestiuorum in imperio fuit, plerumque milites statiuis castris habebat, nisi cum odor aut pabuli egestas locum mutare subegerat. \sec sed $\langle$neque muniebatur$\rangle$, neque more militari uigiliae deducebantur; uti cuique libebat, ab signis aberat; lixae permixti cum militibus diu noctuque uagabantur, et palantes agros uastare, uillas expugnare, pecoris et mancipiorum praedas certantes agere eaque mutare cum mercatoribus uino aduecticio et aliis talibus; praeterea frumentum publice datum uendere, panem in dies mercari; postremo quaecumque dici aut fingi queunt ignauiae luxuriaeque probra, $\langle$ea$\rangle$ in illo exercitu cuncta fuere et alia amplius. \chap sed in ea difficultate Metellum nec minus quam in rebus hostilibus magnum et sapientem uirum fuisse comperior: tanta temperantia inter ambitionem saeuitiamque moderatum. \sec namque edicto primum adiumenta ignauiae sustulisse: ne quisquam in castris panem aut quem alium cibum coctum uenderet, ne lixae exercitum insequerentur, ne miles $\langle$hastatus aut$\rangle$ gregarius in castris neue in agmine seruum aut iumentum haberet; ceteris arte modum statuisse. praeterea transuersis itineribus cottidie castra mouere, iuxta ac si hostes adessent uallo atque fossa munire, uigilias crebras ponere et eas ipse cum legatis circumire; item in agmine in primis modo, modo [in] postremis, saepe in medio adesse, ne quispiam ordine egrederetur, ut cum signis frequentes incederent, miles cibum et arma portaret. \sec ita prohibendo a delictis magis quam uindicando exercitum breui confirmauit. \chap interea Iugurtha, ubi quae Metellus agebat ex nuntiis accepit, simul de innocentia eius certior Roma[e] factus, diffidere suis rebus ac tum demum ueram deditionem facere conatus est. \sec igitur legatos ad consulem cum suppliciis mittit, qui tantummodo ipsi liberisque uitam peterent, alia omnia dederent populo Romano. \sec sed Metello iam antea experimentis cognitum erat genus Numidarum infidum, ingenio mobili, nouarum rerum auidum esse. \sec itaque legatos alium ab alio diuersos aggreditur ac paulatim temptando, postquam opportunos sibi cognouit, multa pollicendo persuadet, uti Iugurtham maxime uiuum, sin id parum procedat, necatum sibi traderent. ceterum palam quae ex uoluntate forent regi nuntiari iubet. \sec deinde ipse paucis diebus intento atque infesto exercitu in Numidiam procedit, ubi contra belli faciem tuguria plena hominum, pecora cultoresque in agris erant. ex oppidis et mapalibus praefecti regis obuii procedebant parati frumentum dare, commeatum portare, postremo omnia quae imperarentur facere. \sec neque Metellus idcirco minus, sed pariter ac si hostes adessent munito agmine incedere, late explorare omnia, illa deditionis signa ostentui credere et insidiis locum temptari. \sec itaque ipse cum expeditis cohortibus, item funditorum et sagittariorum delecta manu apud primos erat, in postremo C.~Marius legatus cum equitibus curabat, in utrumque latus auxiliarios equites tribunis legionum et praefectis cohortium dispertiuerat, ut cum iis permixti uelites, quocumque accederent, equitatus hostium propulsarent. \sec nam in Iugurtha tantus dolus tantaque peritia locorum et militiae erat, ut, absens an praesens, pacem an bellum gerens perniciosior esset, in incerto haberetur. \chap erat haud longe ab eo itinere, quo Metellus pergebat, oppidum Numidarum nomine Vaga, forum rerum uenalium totius regni maxime celebratum, ubi et incolere et mercari consueuerant Italici generis multi mortales. \sec huc consul, simul temptandi gratia, [et] si paterentur, $\langle$et ob$\rangle$ opportunitates loci, praesidium imposuit. praeterea imperauit frumentum et alia, quae bello usui forent, comportare, ratus, id quod res monebat, frequentiam negotiatorum et commeatu[m] iuuaturum exercitum et iam paratis rebus munimento fore. \sec inter haec negotia Iugurtha impensius modo legatos supplices mittere, pacem orare, praeter suam liberorumque uitam omnia Metello dedere. \sec quos item uti priores consul illectos ad proditionem domum dimittebat, regi pacem, quam postulabat, neque abnuere neque polliceri et inter eas moras promissa legatorum expectare. \chap Iugurtha ubi Metelli dicta cum factis composuit ac se suis artibus temptari animaduertit, quippe cui uerbis pax nuntiabatur, ceterum re bellum asperrimum erat, urbs maxima alienata, ager hostibus cognitus, animi popularium temptati, coactus rerum necessitudine statuit armis certare. \sec igitur explorato hostium itinere, in spem uictoriae adductus ex opportunitate loci, quam maximas potest copias omnium generum parat ac per tramites occultos exercitum Metelli anteuenit. \sec erat in ea parte Numidiae, quam Adherbal in diuisione possederat, flumen oriens a meridie nomine Muthul, a quo aberat mons ferme milia uiginti tractu pari, uastus ab natura et humano cultu. sed ex eo medio quasi collis oriebatur, in immensum pertingens, uestitus oleastro ac murtetis aliisque generibus arborum, quae humi arido atque harenoso gignuntur. \sec media autem planities deserta penuria aquae praeter flumini propinqua loca; ea consita arbustis pecore atque cultoribus frequentabantur. \chap igitur in eo colle, quem transuerso itinere porrectum docuimus, Iugurtha extenuata suorum acie consedit. elephantis et parti copiarum pedestrium Bomilcarem praefecit eumque edocet quae ageret. ipse propior montem cum omni equitatu et peditibus delectis suos collocat. \sec dein singulas turmas et manipulos circumiens monet atque obtestatur, uti memores pristinae uirtutis et uictoriae sese regnumque suum ab Romanorum auaritia defendant: cum iis certamen fore, quos antea uictos sub iugum miserint; ducem illis, non animum mutatum; quae ab imperatore decuerint omnia suis prouisa, locum superiorem, ut prudentes cum imperitis, ne pauciores cum pluribus aut rudes cum belli melioribus manum consererent. \sec proinde parati intentique essent signo dato Romanos inuadere: illum diem aut omnis labores et uictorias confirmaturum aut maximarum aerumnarum initium fore. \sec ad hoc uiritim, uti quemque ob militare facinus pecunia aut honore extulerat, commonefacere benefici sui et eum ipsum aliis ostentare, postremo $\langle$pro$\rangle$ cuiusque ingenio pollicendo minitando obtestando alium alio modo excitare, cum interim Metellus ignarus hostium monte degrediens cum exercitu conspicatur. \sec primo dubius, quidnam insolita facies ostenderet---nam inter uirgulta equi Numidaeque consederant, neque plane occultati humilitate arborum et tamen incerti, quidnam esset, cum natura loci tum dolo ipsi atque signa militaria obscurati---, dein breui cognitis insidiis paulisper agmen constituit. \sec ibi commutatis ordinibus in dextro latere, quod proximum hostis erat, triplicibus subsidiis aciem instruxit, inter manipulos funditores et sagittarios dispertit, equitatum omnem in cornibus locat, ac pauca pro tempore milites hortatus aciem, sicuti instruxerat, transuersis principiis in planum deducit. \chap sed ubi Numidas quietos neque colli degredi animaduertit, ueritus ex anni tempore et inopia aquae, ne siti conficeretur exercitus, Rutilium legatum cum expeditis cohortibus et parte equitum praemisit ad flumen, uti locum castris antecaperet, existimans hostis crebro impetu et transuersis proeliis iter suum remoraturos et, quoniam armis diffiderent, lassitudinem et sitim militum temptaturos. \sec deinde ipse pro re atque loco, sicuti monte descenderat, paulatim procedere, Marium post principia habere, ipse cum sinistrae alae equitibus esse, qui in agmine principes facti erant. \sec at Iugurtha, ubi extremum agmen Metelli primos suos praetergressum uidet, praesidio quasi duum milium peditum montem occupat, qua Metellus descenderat, ne forte cedentibus aduersariis receptui ac post munimento foret. dein repente signo dato hostis inuadit. \sec Numidae alii postremos caedere, pars a sinistra ac dextra temptare, infensi adesse atque instare, omnibus locis Romanorum ordines conturbare. quorum etiam qui firmioribus animis obuii hostibus fuerant, ludificati incerto proelio ipsi modo eminus sauciabantur, neque contra feriendi aut conserendi manum copia erat. \sec ante iam docti ab Iugurtha equites, ubi Romanorum turma insequi coeperat, non confertim neque in unum sese recipiebant, sed alius alio quam maxime diuersi. \sec ita numero priores, si ab persequendo hostis deterrere nequiuerant, disiectos ab tergo aut lateribus circumueniebant; sin opportunior fugae collis quam campi fuerat, ea uero consueti Numidarum equi facile inter uirgulta euadere, nostros asperitas et insolentia loci retinebat. \chap ceterum facies totius negoti uaria, incerta, foeda atque miserabilis: dispersi a suis pars cedere, alii insequi; neque signa neque ordines obseruare; ubi quemque periculum ceperat, ibi resistere ac propulsare; arma tela, equi uiri, hostes atque ciues permixti; nihil consilio neque imperio agi, fors omnia regere. \sec itaque multum diei processerat, cum etiam tum euentus in incerto erat. \sec denique omnibus labore et aestu languidis Metellus, ubi uidet Numidas minus instare, paulatim milites in unum conducit, ordines restituit it cohortis legionarias quattuor aduersum pedites hostium collocat. eorum magna pars superioribus locis fessa consederat. \sec simul orare et hortari milites, ne deficerent neu paterentur hostis fugientis uincere: neque illis castra esse neque munimentum ullum, quo cedentes tenderent; in armis omnia sita. \sec sed ne Iugurtha quidem interea quietus erat: circumire, hortari; renouare proelium et ipse cum delectis temptare omnia; subuenire suis, hostibus dubiis instare, quos firmos cognouerat, eminus pugnando retinere. \chap eo modo inter se duo imperatores, summi uiri, certabant, ipsi pares, ceterum opibus disparibus. \sec nam Metello uirtus militum erat, locus aduersus; Iugurthae alia omnia praeter milites opportuna. \sec denique Romani, ubi intellegunt neque sibi perfugium esse neque ab hoste copiam pugnandi fieri---et iam die uesper erat---, aduerso colle, sicuti praeceptum fuerat, euadunt. \sec amisso loco Numidae fusi fugatique; pauci interiere, plerosque uelocitas et regio hostibus ignara tutata sunt. \sec interea Bomilcar, quem elephantis et parti copiarum pedestrium praefectum ab Iugurtha supra diximus, ubi eum Rutilius praetergressus est, paulatim suos in aequum locum deducit ac, dum legatus ad flumen, quo praemissus erat, festinans pergit, quietus, uti res postulabat, aciem exornat neque remittit, quid ubique hostis ageret, explorare. \sec postquam Rutilium consedisse iam et animo uacuum accepit, simulque ex Iugurthae proelio clamorem augeri, ueritus, ne legatus cognita re laborantibus suis auxilio foret, aciem, quam diffidens uirtuti militum arte statuerat, quo hostium itineri officeret, latius porrigit eoque modo ad Rutili castra procedit. \chap Romani ex improuiso pulueris uim magnam animaduertunt; nam prospectum ager arbustis consitus prohibebat. et primo rati humum aridam uento agitari, post ubi aequabilem manere et, sicuti acies mouebatur, magis magisque appropinquare uident, cognita re properantes arma capiunt ac pro castris, sicuti imperabatur, consistunt. \sec deinde ubi propius uentum est, utrimque magno clamore concurritur. \sec Numidae tantummodo remorati, dum in elephantis auxilium putant, postquam eos impeditos ramis arborum atque ita disiectos circumueniri uident, fugam faciunt, ac plerique abiectis armis collis aut noctis, quae iam aderat, auxilio integri abeunt. \sec elephanti quattuor capti, relicui omnes numero quadraginta interfecti. \sec at Romani, quamquam itinere atque opere castrorum et proelio fessi lassique erant, tamen, quod Metellus amplius opinione morabatur, instructi intentique obuiam procedunt; \sec nam dolus Numidarum nihil languidi neque remissi patiebatur. \sec ac primo obscura nocte, postquam haud procul inter se erant, strepitu uelut hostes aduentare, alteri apud alteros formidinem simul et tumultum facere; et paene imprudentia admissum facinus miserabile, ni utrimque praemissi equites rem explorauissent. \sec igitur pro metu repente gaudium mutatur: milites alius alium laeti appellant, acta edocent atque audiunt, sua quisque fortia facta ad caelum fert. quippe res humanae ita sese habent: in uictoria uel ignauis gloriari licet, aduersae res etiam bonos detrectant. \chap Metellus in isdem castris quatriduo moratus saucios cum cura reficit, meritos in proeliis more militiae donat, uniuersos in contione laudat atque agit gratias, hortatur, ad cetera, quae leuia sunt, parem animum gerant: pro uictoria satis iam pugnatum, relicuos labores pro praeda fore. \sec tamen interim transfugas et alios opportunos, Iugurtha ubi gentium aut quid agitaret, cum paucisne esset an exercitum haberet, ut sese uictus gereret, exploratum misit. \sec at ille sese in loca saltuosa et natura munita receperat ibique cogebat exercitum numero hominum ampliorem, sed hebetem infirmumque, agri ac pecoris magis quam belli cultorem. \sec id ea gratia eueniebat, quod praeter regios equites nemo omnium Numida ex fuga regem sequitur. quo cuiusque animus fert, eo discedunt, neque id flagitium militiae ducitur: ita se mores habent. \sec igitur Metellus, ubi uidet etiam tum regis animum ferocem esse, bellum renouari, quod nisi ex illius libidine geri non posset, praeterea inicum certamen sibi cum hostibus, minore detrimento illos uinci quam suos uincere, statuit non proeliis neque in acie sed alio more bellum gerendum. \sec itaque in loca Numidiae opulentissima pergit, agros uastat, multa castella et oppida temere munita aut sine praesidio capit incenditque, puberes interfici iubet, alia omnia militum praedam esse. ea formidine multi mortales Romanis dediti obsides; frumentum et alia, quae usui forent, affatim praebita; ubicumque res postulabat, praesidium impositum. \sec quae negotia multo magis quam proelium male pugnatum ab suis regem terrebant; \sec quippe, cuius spes omnis in fuga sita erat, sequi cogebatur et, qui sua loca defendere nequiuerat, in alienis bellum gerere. \sec tamen ex copia quod optimum uidebatur consilium capit: exercitum plerumque in isdem locis opperiri iubet, ipse cum delectis equitibus Metellum sequitur, nocturnis et auiis itineribus ignoratus Romanos palantis repente aggreditur. \sec eorum plerique inermes cadunt, multi capiuntur, nemo omnium intactus profugit, et Numidae, prius quam ex castris subueniretur, sicuti iussi erant, in proximos collis discedunt. \chap interim Romae gaudium ingens ortum cognitis Metelli rebus, ut seque et exercitum more maiorum gereret, in aduerso loco uictor tamen uirtute fuisset, hostium agro potiretur, Iugurtham magnificum ex Albini socordia spem salutis in solitudine aut fuga coegisset habere. \sec itaque senatus ob ea feliciter acta dis immortalibus supplicia decernere; ciuitas, trepida antea et sollicita de belli euentu, laeta agere; de Metello fama praeclara esse. \sec igitur eo intentior ad uictoriam niti, omnibus modis festinare, cauere tamen, necubi hosti opportunus fieret, meminisse post gloriam inuidiam sequi. \sec ita, quo clarior erat, eo magis anxius erat, neque post insidias Iugurthae effuso exercitu praedari; ubi frumento aut pabulo opus erat, cohortes cum omni equitatu praesidium agitabant; exercitus partem ipse, relicuos Marius ducebat. \sec sed igni magis quam praeda ager uastabatur. \sec duobus locis haud longe inter se castra faciebant; \sec ubi ui opus erat, cuncti aderant; ceterum, quo fuga atque formido latius cresceret, diuersi agebant. \sec eo tempore Iugurtha per collis sequi, tempus aut locum pugnae quaerere, qua uenturum hostem audierat, pabulum et aquarum fontis, quorum penuria erat, corrumpere, modo se Metello interdum Mario ostendere, postremos in agmine temptare ac statim in collis regredi, rursus aliis, post aliis minitari, neque proelium facere neque otium pati, tantummodo hostem ab incepto retinere. \chap Romanus imperator ubi se dolis fatigari uidet neque ab hoste copiam pugnandi fieri, urbem magnam et in ea parte, qua sita erat, arcem regni nomine Zamam statuit oppugnare, ratus, id quod negotium poscebat, Iugurtham laborantibus suis auxilio uenturum ibique proelium fore. \sec at ille, quae parabantur a perfugis edoctus, magnis itineribus Metellum anteuenit. oppidanos hortatur, moenia defendant, additis auxilio perfugis, quod genus ex copiis regis, quia fallere nequibat, firmissimum erat; praeterea pollicetur in tempore semet cum exercitu affore. \sec ita compositis rebus in loca quam maxime occulta discedit, ac post paulo cohortibus Siccam missum, frumentatum cum paucis cohortibus Siccam missum, quod oppidum primum omnium post malam pugnam ab rege defecerat. \sec eo cum delectis equitibus noctu pergit et iam egredientibus Romanis in porta pugnam facit, simul magna uoce Siccensis hortatur, uti cohortis ab tergo circumueniant: fortunam illis praeclari facinoris casum dare; si id fecerint, postea sese in regno, illos in libertate sine metu aetatem acturos. \sec ac ni Marius signa inferre atque euadere oppido properauisset, profecto cuncti aut magna pars Siccensium fidem mutauissent: tanta mobilitate sese Numidae gerunt. \sec sed milites Iugurthini, paulisper ab rege sustentati, postquam maiore ui hostes urgent, paucis amissis profugi discedunt. \chap Marius ad Zamam peruenit. id oppidum, in campo situm, magis opere quam natura munitum erat, nullius idoneae rei egens, armis uirisque opulentum. \sec igitur Metellus pro tempore atque loco paratis rebus cuncta moenia exercitu circumuenit, legatis imperat, ubi quisque curaret. \sec deinde signo dato undique simul clamor ingens oritur, neque ea res Numidas terret: infensi intentique sine tumultu manent, proelium incipitur. \sec Romani, pro ingenio quisque, pars eminus glande aut lapidibus pugnare, alii succedere ac murum modo subfodere modo scalis aggredi, cupere proelium in manibus facere. \sec contra ea oppidani in proximos saxa uoluere, sudis, pila, praeterea picem sulphure et taeda mixtam ardentia mittere. \sec sed ne illos quidem, qui procul manserant, timor animi satis muniuerat; nam plerosque iacula tormentis aut manu emissa uulnerabant, parique periculo, sed fama impari boni atque ignaui erant. \chap dum apud Zamam sic certatur, Iugurtha ex improuiso castra hostium cum magna manu inuadit; remissis qui in praesidio erant et omnia magis quam proelium expectantibus portam irrumpit. \sec at nostri repentino metu perculsi sibi quisque pro moribus consulunt; alii fugere, alii arma capere; magna pars uulnerati aut occisi. \sec ceterum ex omni multitudine non amplius quadraginta memores nominis Romani grege facto locum cepere paulo quam alii editiorem, neque inde maxima ui depelli quiuerunt, sed tela eminus missa remittere, pauci in pluribus minus frustrari; sin Numidae propius accessissent, ibi uero uirtutem ostendere et eos maxima ui caedere, fundere atque fugare. \sec interim Metellus cum acerrime rem gereret, clamorem hostilem a tergo accepit, dein conuerso equo animaduertit fugam ad se uersum fieri, quae res indicabat popularis esse. \sec igitur equitatum omnem ad castra propere misit ac statim C.~Marium cum cohortibus sociorum, eumque lacrimans per amicitiam perque rem publicam obsecrat, ne quam contumeliam remanere in exercitu uictore neue hostis inultos abire sinat. \sec ille breui mandata efficit. at Iugurtha munimento castrorum impeditus, cum alii super uallum praecipitarentur, alii in angustiis ipsi sibi properantes officerent, multis amissis in loca munita sese recepit. \sec Metellus infecto negotio, postquam nox aderat, in castra cum exercitu reuertitur. \chap igitur postero die, prius quam ad oppugnandum egrederetur, equitatum omnem in ea parte, qua regis aduentus erat, pro castris agitare iubet, portas et proxima loca tribunis dispertit, deinde ipse pergit ad oppidum atque uti superiore die murum aggreditur. \sec interim Iugurtha ex occulto repente nostros inuadit: qui in proximo locati fuerant, paulisper territi perturbantur, relicui cito subueniunt. \sec neque diutius Numidae resistere quiuissent, ni pedites cum equitibus permixti magnam cladem in congressu facerent. quibus illi freti non, uti equestri proelio solet, sequi, dein cedere, sed aduersis equis concurrere, implicare ac perturbare aciem : ita expeditis peditibus suis hostis paene uictos dare. \chap eodem tempore apud Zamam magna ui certabatur. ubi quisque legatus aut tribunus curabat, eo acerrime niti, neque alius in alio magis quam in sese spem habere; pariterque oppidani agere: oppugnare aut parare omnibus locis, auidius alteri alteros sauciare quam semet tegere, \sec clamor permixtus hortatione laetitia gemitu, item strepitus armorum ad caelum ferri, tela utrimque uolare. \sec sed illi, qui moenia defensabant, ubi hostes paulum modo pugnam remiserant, intenti proelium equestre prospectabant. \sec eos, uti quaeque Iugurthae res erant, laetos modo, modo pauidos animaduerteres; ac, sicuti audiri a suis aut cerni possent, monere alii, alii hortari, aut manu significare aut niti corporibus, et ea huc et illuc quasi uitabundi aut iacientes tela agitare. \sec quod ubi Mario cognitum est---nam is in ea parte curabat ---, consulto lenius agere ac diffidentiam rei simulare, pati Numidas sine tumultu regis proelium uisere. \sec ita illis studio suorum asstrictis repente magna ui murum aggreditur. et iam scalis egressi milites prope summa ceperant, cum oppidani concurrunt; lapides ignem alia praeterea tela ingerunt. nostri primo resistere; \sec deinde ubi unae atque alterae scalae comminutae, qui supersteterant afflicti sunt, ceteri, quoquo modo potuere, pauci integri, magna pars uulneribus confecti abeunt. \sec denique utrimque proelium nox diremit. \chap Metellus postquam uidet frustra inceptum neque oppidum capi neque Iugurtham nisi ex insidiis aut suo loco pugnam facere et iam aestatem exactam esse, ab Zama discedit et in iis urbibus, quae ad se defecerant satisque munitae loco aut moenibus erant, praesidia imponit. \sec ceterum exercitum in prouinciam, quae proxima est Numidiae, hiemandi gratia collocat. \sec neque id tempus ex aliorum more quieti aut luxuriae concedit, sed, quoniam armis bellum parum procedebat, insidias regi per amicos tendere et eorum perfidia pro armis uti parat. \sec igitur Bomilcarem, qui Romae cum Iugurtha fuerat et inde uadibus datis clam de Massiuae nece iudicium fugerat, quod ei per maximam amicitiam maxima copia fallendi erat, multis pollicitationibus aggreditur. ac primo efficit, uti ad se colloquendi gratia occultus ueniat; deinde fide data, si Iugurtham uiuum aut necatum sibi tradidisset, fore ut illi senatus impunitatem et sua omnia concederet, \sec facile Numidae persuadet, cum ingenio infido tum metuenti, ne, si pax cum Romanis fieret, ipse per condiciones ad supplicium traderetur. \chap is, ubi primum opportunum fuit, Iugurtham anxium ac miserantem fortunas suas accedit, monet atque lacrimans obtestatur, uti aliquando sibi liberisque et genti Numidarum optime meritae prouideat: omnibus proeliis sese uictos, agrum uastatum, multos mortalis captos occisos, regni opes comminutas esse; satis saepe iam et uirtutem militum et fortunam temptatam; caueat, ne illo cunctante Numidae sibi consulant. \sec his atque talibus aliis ad deditionem regis animum impellit. \sec mittuntur ad imperatorem legati, qui Iugurtham imperata facturum dicerent ac sine ulla pactione sese regnumque suum in illius fidem tradere. \sec Metellus propere cunctos senatorii ordinis ex hibernis accersi iubet; eorum et aliorum, quos idoneos ducebat, consilium habet. \sec ita more maiorum ex consili decreto per legatos Iugurthae imperat argenti pondo ducenta milia, elephantos omnis, equorum et armorum aliquantum. \sec quae postquam sine mora facta sunt, iubet omnis perfugas uinctos adduci. \sec eorum magna pars, uti iussum erat, adducti; pauci, cum primum deditio coepit, ad regem Bocchum in Mauretaniam abierant. \sec igitur Iugurtha, ubi armis uirisque et pecunia spoliatus est, cum ipse ad imperandum Tisidium uocaretur, rursus coepit flectere animum suum et ex mala conscientia digna timere. \sec denique multis deibus per dubitationem consumptis, cum modo taedio rerum aduersarum omnia bello potiora duceret, interdum secum ipse reputaret, quam grauis casus in seruitium ex regno foret, multis magnisque praesidiis nequiquam perditis de integro bellum sumit. \sec et Romae senatus de prouinciis consultus Numidiam Metello decreuerat. \chap per idem tempus Vticae forte C.~Mario per hostias dis supplicanti magna atque mirabilia portendi haruspex dixerat: proinde quae animo agitabat, fretus dis ageret, fortunam quam saepissime experiretur; concta prospere euentura. \sec at illum iam antea consulatus ingens cupido exagitabat, ad quem capiendum praeter uetustatem familiae alia omnia abunde erant: industria, probitas, militiae magna scientia, animus belli ingens domi modicus, libidinis et diuitiarum uictor, tantummodo gloriae auidus. \sec sed is natus et omnem pueritiam Arpini altus, ubi primum aetas militiae patiens fuit, stipendiis faciendis, non Graeca facundia neque urbanis munditiis sese exercuit: ita inter artis bonas integrum ingenium breui adoleuit. \sec ergo, ubi primum tribunatum militarem a populo petit, plerisque faciem eius ignorantibus facile $\langle$factis$\rangle$ notus per omnis tribus declaratur. \sec deinde ab eo magistratu alium, post alium sibi peperit, semperque in potestatibus eo modo agitabat, ut ampliore quam gerebat dignus haberetur. \sec tamen is ad id locorum talis uir---nam postea ambitione praeceps datus est---consulatum appetere non audebat. etiam tum alios magistratus plebs, consulatum nobilitas inter se per manus tradebat. \sec nouos nemo tam clarus neque tam egregiis factis erat, quin indignus illo honore et $\langle$is$\rangle$ quasi pollutus haberetur. \chap igitur ubi Marius haruspicis dicta eodem intendere uidet, quo cupido animi hortabatur, ab Metello petendi gratia missionem rogat. cui quamquam uirtus, gloria atque alia optanda bonis superabant, tamen inerat contemptor animus et superbia, commune nobilitatis malum. \sec itaque primum commotus insolita re mirari eius consilium et quasi per amicitiam monere, ne tam praua inciperet neu super fortunam animum gereret: non omnia omnibus cupienda esse, debere illi res suas satis placere; postremo caueret id petere a populo Romano, quod illi iure negaretur. \sec postquam haec atque alia talia dixit neque animus Mari flectitur, respondit, ubi primum potuisset per negotia publica, facturum sese quae peteret. \sec ac postea saepius eadem postulanti fertur dixisse, ne festinaret abire: satis mature illum cum filio suo consulatum petiturum. is eo tempore contubernio patris ibidem militabat. annos natus circiter uiginti. quae res Marium cum pro honore, quem affectabat, tum contra Metellum uehementer accenderat. \sec ita cupidine atque ira, pessimis consultoribus, grassari; neque facto ullo neque dicto abstinere, quod modo ambitiosum foret; milites, quibus in hibernis praeerat, laxiore imperio quam antea habere; apud negotiatores, quorum magna multitudo Vticae erat, criminose simul et magnifice de bello loqui: dimidia pars exercitus si sibi permitteretur, paucis diebus Iugurtham in catenis habiturum; ab imperatore consulto trahi, quod homo inanis et regiae superbiae imperio nimis gauderet. \sec quae omnia illis eo firmiora uidebantur, quia diuturnitate belli res familiaris corruperant et animo cupienti nihil satis festinatur. \chap erat praeterea in exercitu nostro Numida quidam nomine Gauda, Mastanabalis filius, Masinissae nepos, quem Micipsa testamento secundum heredem scripserat, morbis confectus et ob eam causam mente paulum imminuta. \sec cui Metellus petenti, more regum ut sellam iuxta poneret, item postea custodiae causa turmam equitum Romanorum, utrumque negauerat: honorem, quod eorum modo foret, quos populus Romanus reges appellauisset; praesidium, quod contumeliosum in eos foret, si equites Romani satellites Numidae traderentur. \sec hunc Marius anxium aggreditur atque hortatur, ut contumeliarum in imperatorem cum suo auxilio poenas petat. hominem ob morbos animo parum ualido secunda oratione extollit: illum regem, ingentem uirum, Masinissae nepotem esse; si Iugurtha captus aut occisus foret, imperium Numidiae sine mora habiturum; id adeo mature posse euenire, si ipse consul ad id bellum missus foret. \sec itaque et illum et equites Romanos, milites et negotiatores, alios ipse, plerosque pacis spes impellit, uti Romam ad suos necessarios aspere in Metellum de bello scribant, Marium imperatorem poscant. \sec sic illi a multis mortalibus honestissima suffragatione consulatus petebatur. simul ea tempestate plebs nobilitate fusa per legem Mamiliam nouos extollebat. ita Mario cuncta procedere. \chap interim Iugurtha, postquam omissa deditione bellum incipit, cum magna cura parare omnia, festinare: cogere exercitum; ciuitatis, quae ab se defecerant, formidine aut ostentando praemia affectare; communire suos locos, arma tela aliaque, quae spe pacis amiserat, reficere aut commercari; seruitia Romanorum allicere et eos ipsos, qui in praesidiis erant, pecunia temptare; prorsus nihil intactum neque quietum pati, cuncta agitare. \sec igitur Vagenses, quo Metellus initio Iugurtha pacificante praesidium imposuerat, fatigati regis suppliciis neque antea uoluntate alienati, principes ciuitatis inter se coniurant. nam uulgus, uti plerumque solet et maxime Numidarum, ingenio mobili, seditiosum atque discordiosum erat, cupidum nouarum rerum, quieti et otio aduersum. dein compositis inter se rebus in diem tertium constituunt, quod is festus celebratusque per omnem Africam ludum et lasciuiam magis quam formidinem ostentabat. \sec sed ubi tempus fuit, centuriones tribunosque militaris et ipsum praefectum oppidi T.~Turpilium Silanum alius alium domos suas inuitant. eos omnis praeter Turpilium inter epulas obtruncant, postea milites palantis inermos, quippe in tali die ac sine imperio, aggrediuntur. \sec idem plebes facit, pars edocti ab nobilitate, alii studio talium rerum incitati, quis acta consiliumque ignorantibus tumultus ipse et res nouae satis placebant. \chap Romani milites, improuiso metu incerti ignarique, quid potissimum facerent, trepidare. arce oppidi, ubi signa et scuta erant, praesidium hostium, portae ante clausae fuga prohibebant; ad hoc mulieres puerique pro tectis aedificiorum saxa et alia, quae locus praebebat, certatim mittere. \sec ita neque caueri anceps malum neque a fortissimis infirmissimo generi resisti posse: iuxta boni malique, strenui et inbelles inulti obtruncari. \sec in ea tanta asperitate saeuissimis Numidis et oppido undique clauso Turpilius praefectus unus ex omnibus Italicis intactus profugit. id misericordiane hospitis an pactione aut casu ita euenerit, parum comperimus, nisi, quia illi in tanto malo turpis uita integra fama potior fuit, improbus intestabilisque uidetur. \chap Metellus postquam de rebus Vagae actis comperit, paulisper maestus ex conspectu abit. deinde ubi ira et aegritudo permixta sunt, cum maxima cura ultum ire iniurias festinat. \sec legionem, cum qua hiemabat, et quam plurimos potest Numidas equites pariter cum occasu solis expeditos educit et postera die circiter hora tertia peruenit in quandam planitiem locis paulo superioribus circumuentam. \sec ibi milites fessos itineris magnitudine et iam abnuentis omnia docet oppidum Vagam non amplius mille passuum abesse, decere illos relicuum laborem aequo animo pati, dum pro ciuibus suis, uiris fortissimis atque miserrimis, poenas caperent; praeterea praedam benigne ostentat. \sec sic animis eorum arrectis equites in primo late, pedites quam artissime ire et signa occultare iubet. \chap Vagenses ubi animum aduertere ad se uersum exercitum pergere, primo, uti erat res, Metellum esse rati portas clausere; deinde ubi neque agros uastari et eos, qui primi aderant, Numidas equites uident, rursum Iugurtham arbitrati cum magno gaudio obuii procedunt. \sec equites peditesque repente signo dato alii uulgum effusum oppido caedere, alii ad portas festinare, pars turris capere: ira atque praedae spes amplius quam lassitudo posse. \sec ita Vagenses biduum modo ex perfidia laetati; ciuitas magna et opulens cuncta poenae aut praedae fuit. \sec Turpilius, quem praefectum oppidi unum ex omnibus profugisse supra ostendimus, iussus a Metello causam dicere, postquam sese parum expurgat, condemnatus uerberatusque capite poenas soluit; nam is ciuis ex Latio erat. \chap per idem tempus Bomilcar, cuius impulsu Iugurtha deditionem, quam metu deseruit, inceperat, suspectus regi et [ipse] eum suspiciens nouas res cupere, ad perniciem eius dolum quaerere, die noctuque fatigare animum. \sec denique omnia temptando socium sibi adiungit Nabdalsam, hominem nobilem, magnis opibus, clarum acceptumque popularibus suis, qui plerumque seorsum ab rege exercitum ductare et omnis res exequi solitus erat, quae Iugurthae fesso aut maioribus asstricto superauerant; ex quo illi gloria opesque inuentae. \sec igitur utriusque consilio dies insidiis statuitur; cetera, uti res posceret, ex tempore parari placuit. \sec Nabdalsa ad exercitum profectus, quem inter hiberna Romanorum iussus habebat, ne ager inultis hostibus uastaretur. \sec is postquam magnitudine facinoris perculsus ad tempus non uenit metusque rem impediebat, Bomilcar, simul cupidus incepta patrandi et timore soci anxius, ne omisso uetere consilio nouum quaereret, litteras ad eum per homines fidelis mittit, in quis mollitiam socordiamque uiri accusare, testari deos, per quos iurauisset, monere, ne praemia Metelli in pestem conuerteret: Iugurthae exitium adesse, ceterum suane an Metelli uirtute periret, id modo agitari; proinde reputaret cum animo suo, praemia an cruciatum mallet. \chap sed cum eae litterae allatae, forte Nabdalsa exercito corpore fessus in lecto quiescebat, \sec ubi cognitis Bomilcaris uerbis primo cura, deinde, uti aegrum animum solet, somnus cepit. \sec erat ei Numida quidam negotiorum curator, fidus acceptusque et omnium consiliorum nisi nouissimi particeps. \sec qui postquam allatas litteras audiuit et ex consuetudine ratus opera aut ingenio suo opus esse in tabernaculum introiit, dormiente illo epistulam super caput in puluino temere positam sumit ac perlegit, dein propere cognitis insidiis ad regem pergit. \sec Nabdalsa paulo post experrectus ubi neque epistulam repperit et rem omnem, uti acta erat, [ex perfugis] cognouit, primo indicem persequi conatus, postquam id frustra fuit, Iugurtham placandi gratia accedit; dicit, quae ipse parauisset facere, perfidia clientis sui praeuenta; lacrimans obtestatur per amicitiam perque sua antea fideliter acta, ne super tali scelere suspectum sese haberet. \chap ad ea rex, aliter atque animo gerebat, placide respondit. Bomilcare aliisque multis, quos socios insidiarum cognouerat, interfectis iram oppresserat, ne qua ex eo negotio seditio oreretur. \sec neque post id locorum Iugurthae dies aut nox ulla quieta fuit: neque loco neque mortali cuiquam aut tempori satis credere, ciuis hostisque iuxta metuere, circumspectare omnia et omni strepitu pauescere, alio $\langle$atque alio$\rangle$ loco, saepe contra decus regium, noctu requiescere, interdum somno excitus arreptis armis tumultum facere: ita formidine quasi uecordia exagitari. \chap igitur Metellus, ubi de casu Bomilcaris et indicio patefacto ex perfugis cognouit, rursus tamquam ad integrum bellum cuncta parat festinatque. \sec Marium fatigantem de profectione, simul et inuitum et offensum sibi parum idoneum ratus, domum dimittit. \sec et Romae plebes litteris, qua de Metello ac Mario missae erant, cognitis uolenti animo de ambobus acceperant. \sec imperatori nobilitas, quae antea decori fuit, inuidiae esse; at illi alteri generis humilitas fauorem addiderat. ceterum in utroque magis studia partium quam bona aut mala sua moderata. \sec praeterea seditiosi magistratus uulgum exagitare, Metellum omnibus contionibus capitis arcessere, Mari uirtutem in maius celebrare. \sec denique plebes sic accensa, uti opifices agrestesque omnes, quorum res fidesque in manibus sitae erant. relictis operibus frequentarent Marium et sua necessaria post illius honorem ducerent. \sec ita perculsa nobilitate post multas tempestates nouo homini consulatus mandatur. et postea populus a tribuno plebis T.~Manlio Mancino rogatus, quem uellet cum Iugurtha bellum gerere, frequens Marium iussit. sed paulo ... decreuerat: ea res frustra fuit. \chap eodem tempore Iugurtha amissis amicis, quorum plerosque ipse necauerat, ceteri formidine pars ad Romanos, alii ad regem Bocchum profugerant, cum neque bellum geri sine administris posset et nouorum fidem in tanta perfidia ueterum experiri periculosum duceret, uarius incertusque agitabat. neque illi res neque consilium aut quisquam hominum satis placebat: itinera praefectosque in dies mutare; modo aduersum hostis, interdum in solitudines pergere; saepe in fuga ac post paulo in armis spem habere; dubitare, uirtuti an fidei popularium minus crederet: ita quocumque intenderat, res aduersae erant. \sec sed inter eas moras repente sese Metellus cum exercitu ostendit. Numidae ab Iugurtha pro tempore parati instructique, dein proelium incipitur. \sec qua in parte rex pugnae affuit, ibi aliquamdiu certatum, ceteri eius omnes milites primo congressu pulsi fugatique. Romani signorum et armorum [et] aliquanto numero, hostium paucorum potiti; nam ferme Numidis in omnibus proeliis magis pedes quam arma tuta sunt. \chap ea fuga Iugurtha impensius modo rebus suis diffidens cum perfugis et parte equitatus in solitudines, dein Thalam peruenit, in oppidum magnum atque opulentum, ubi plerique thesauri filiorumque eius multus pueritiae cultus erat. \sec quae postquam Metello comperta sunt, quamquam inter Thalam flumenque proximum in spatio milium quinquaginta loca arida atque uasta esse cognouerat, tamen spe patrandi belli, si eius oppidi potitus foret, omnis asperitates superuadere ac naturam etiam uincere aggreditur. \sec igitur omnia iumenta sarcinis leuari iubet nisi frumento dierum decem, ceterum utris modo et alia aquae idonea portari. \sec praeterea conquirit ex agris quam plurimum potest domiti pecoris eoque imponit uasa cuiusque modi, sed pleraque lignea collecta ex tuguriis Numidarum. \sec ad hoc finitimis imperat, que se post regis fugam Metello dederant, quam plurimum quisque aquae portaret; diem locumque, ubi praesto forent, praedicit; \sec ipse ex flumine, quam proximam oppido aquam esse supra diximus, iumenta onerat: eo modo instructus ad Thalam proficiscitur. \sec deinde ubi ad id loci uentum, quo Numidis praeceperat, et castra posita munitaque sunt, tanta repente caelo missa uis aquae dicitur, ut ea modo exercitui satis superque foret. \sec praeterea commeatus spe amplior, quia Numidae, sicuti plerique in noua deditione, officia intenderant. \sec ceterum milites religione pluuia magis usi, eaque res multum animis eorum addidit, nam rati sese dis immortalibus curae esse. deinde postero die contra opinionem Iugurthae ad Thalam perueniunt. \sec oppidani, qui se locorum asperitate munitos crediderant, magna atque insolita re perculsi, nihilo segnius bellum parare; idem nostri facere. \chap sed rex, nihil iam infectum Metello credens, quippe qui omnia, arma tela, locos tempora, denique naturam ipsam ceteris imperitantem industria uicerat, cum liberis et magna parte pecuniae ex oppido noctu profugit. neque postea in ullo loco amplius uno die aut una nocte moratus, simulabat sese negoti gratia properare, ceterum proditionem timebat, quam uitare posse celeritate putabat: nam talia consilia per otium et ex opportunitate capi. \sec at Metellus, ubi oppidanos proelio intentos, simul oppidum et operibus et loco munitum uidet, uallo fossaque moenia circumuenit. \sec dein duobus locis ex copia maxime idoneis uineas agere, [superque eas] aggerem iacere et super aggerem impositis turribus opus et administros tutari; \sec contra haec oppidani festinare, parare; prorsus ab utrisque nihil relicuum fieri. \sec denique Romani, multo ante labore proeliisque fatigati, post dies quadraginta quam eo uentum erat, oppido modo potiti; praeda omnis ab perfugis corrupta. \sec ii postquam murum arietibus feriri resque suas afflictas uident, aurum atque argentum et alia, quae prima ducuntur, domum regiam comportant. ibi uino et epulis onerati illaque et domum et semet igni corrumpunt, et quas uicti ab hostibus poenas metuerant, eas ipsi uolentes pependere. \chap sed pariter cum capta Thala legati ex oppido Lepti ad Metellum uenerant orantes, uti praesidium praefectumque eo mitteret: Hamilcarem quendam, hominem nobilem factiosum, nouis rebus studere, aduersum quem neque imperia magistratuum neque leges ualerent; ni id festinaret, in summo periculo suam salutem, illorum socios fore. \sec nam Leptitani iam inde a principio belli Iugurthini ad Bestiam consulem et postea Romam miserant amicitiam societatemque rogatum. \sec deinde ubi ea impetrata, semper boni fidelesque mansere et cuncta a Bestia, Albino Metelloque imperata naue fecerant. \sec itaque ab imperatore facile quae petebant adepti. emissae eo cohortes Ligurum quattuor et C.~Annius praefectus. \chap id oppidum ab Sidoniis conditum est, quos accepimus profugos ob discordias ciuilis nauibus in eos locos uenisse, ceterum situm inter duas Syrtis, quibus nomen ex re inditum. \sec nam duo sunt sinus prope in extrema Africa, impares magnitudine, pari natura; quorum proxima terrae praealta sunt, cetera uti fors tulit alta alia, alia in tempestate uadosa. \sec nam ubi mare magnum esse et saeuire uentis coepit. limum harenamque et saxa ingentia fluctus trahunt: ita facies locorum cum uentis simul mutatur. \sec Syrtes ab tractu nominatae. eius ciuitatis lingua modo conuersa conubio Numidarum, legum cultusque pleraque Sidonica; quae eo facilius retinebant, quod procul ab imperio regis aetatem agebant. \sec inter illos et frequentem Numidiam multi uastique loci erant. \chap sed quoniam in eas regiones per Leptitanorum negotia uenimus, non indignum uidetur egregium atque mi\-ra\-bi\-le facinus duorum Carthaginiensium memorare; eam rem nos locus admonuit. \sec qua tempestate Car\-tha\-gin\-i\-en\-ses pleraque Africa imperitabant, Cyrenenses quoque magni atque opulenti fuere. \sec ager in medio harenosus, una specie; neque flumen neque mons erat, qui finis eorum discerneret. quae res eos in magno diuturnoque bello inter se habuit. \sec postquam utrimque legiones, item classes saepe fusae fugataeque et alteri alteros aliquantum attriueret. ueriti, ne mox uictos uictoresque defessos alius aggrederetur, per indutias sponsionem faciunt, uti certo die legati domo proficiscerentur: quo in loco inter se obuii fuissent, is communis utriusque populi finis haberetur. \sec igitur Carthagine duo fratres missi, quibus nomen Philaenis erat, maturauere iter pergere, Cyrenenses tardius iere. id socordiane an casu acciderit, parum cognoui. \sec ceterum solet in illis locis tempestas haud secus atque in mari retinere. nam ubi per loca aequalia et nuda gignentium uentus coortus harenam humo excitauit, ea magna ui agitata ora oculosque implere solet: ita prospectu impedito morari iter. \sec postquam Cyrenenses aliquanto posteriores se esse uident et ob rem corruptam domi poenas metuont, criminari Carthaginiensis ante tempus domo digressos, conturbare rem, denique omnia malle quam uicti abire. \sec sed cum Poeni aliam condicionem, tantummodo aequam, peterent, Graeci optionem Carthaginiensium faciunt, ut uel illi, quos finis populo suo peterent, ibi uiui obruerentur, uel eadem condicione sese quem in locum uellent processuros. \sec Philaeni condicione probata seque uitamque suam rei publicae condonauere: ita uiui obruti. \sec Carthaginienses in eo loco Philaenis fratribus aras consecrauere, aliique illis domi honores instituti. nunc ad rem redeo. \chap Iugurtha postquam amissa Thala nihil satis firmum contra Metellum putat, per magnas solitudines cum paucis profectus peruenit ad Gaetulos, genus hominum ferum incultumque et eo tempore ignarum nominis Romani. \sec eorum multitudinem in unum cogit ac paulatim consuefacit ordines habere, signa sequi, imperium obseruare, item alia militaria facere. \sec praeterea regis Bocchi proximos magnis muneribus et maioribus promissis ad studium sui perducit, quis adiutoribus regem aggressus impellit, uti aduersus Romanos bellum incipiat. \sec id ea gratia facilius proniusque fuit, quod Bocchus initio huiusce belli legatos Romam miserat foedus et amicitiam petitum, \sec quam rem opportunissimam incepto bello pauci impediuerant caeci auaritia, quis omnia honesta atque inhonesta uendere mos erat. \sec et iam antea Iugurthae filia Boccho nupserat, uerum ea necessitudo apud Numidas Maurosque leuis ducitur, quia singuli pro opibus quisque quam plurimas uxores, denas alii, alii pluris habent, sed reges eo amplius. \sec ita animus multitudine distrahitur: nulla pro socia obtinet, pariter omnes uiles sunt. \chap igitur in locum ambobus placitum exercitus conueniunt. ibi fide data et accepta Iugurtha Bocchi animum oratione accendit: Romanos iniustos, profunda auaritia, communis omnium hostis esse; eandem illos causam belli cum Boccho habere, quam secum et cum aliis gentibus, libidinem imperitandi, quis omnia regna aduersa sint; tum sese, paulo ante Carthaginiensis, item regem Persen, post uti quisque opulentissimus uideatur, ita Romanis hostem fore. \sec his atque aliis talibus dictis ad Cirtam oppidum iter constituunt, quod ... ibique Metellus praedam captiuosque et impedimenta locauerat. \sec ita Iugurtha ratus aut capta urbe operae pretium fore aut, si Romanus auxilio suis uenisset, proelio sese certaturos. \sec nam callidus id modo festinabat, Bocchi pacem imminuere, ne moras agitando aliud quam bellum mallet. \chap imperator postquam de regum societate cognouit, non temere neque, uti saepe iam uicto Iugurtha consueuerat, omnibus locis pugnandi copiam facit. ceterum haud procul ab Cirta castris munitis reges opperitur, melius esse ratus cognitis Mauris, quoniam is nouos hostis accesserat, ex commodo pugnam facere. \sec interim Roma per litteras certior fit prouinciam Numidiam Mario datam; nam consulem factum ante acceperat. quibus rebus supra bonum aut honestum perculsus neque lacrimas tenere neque moderari linguam, uir egregius in aliis artibus nimis molliter aegritudinem pati. \sec quam rem alii in superbiam uertebant, alii bonum ingenium contumelia accensum esse, multi quod iam parta uictoria ex manibus eriperetur. nobis satis cognitum est illum magis honore Mari quam iniuria sua excruciatum, neque tam anxie laturum fuisse, si adempta prouincia alii quam Mario traderetur. \chap igitur eo dolore impeditus et quia stultitiae uidebatur alienam rem periculo suo curare, legatos ad Bocchum mittit postulatum, ne sine causa hostis populo Romano fieret: habere tum magnam copiam societatis amicitiaeque coniungendae, quae potior bello esset, et, quamquam opibus suis confideret, tamen non debere incerta pro certis mutare. omne bellum sumi facile, ceterum aegerrime desinere; non in eiusdem potestate initium eius et finem esse; incipere cuiuis etiam ignauo licere, deponi cum uictores uelint. proinde sibi regnoque suo consuleret neu florentis res suas cum Iugurthae perditis misceret. \sec ad ea rex satis placide uerba facit: sese pacem cupere, sed Iugurthae fortunarum misereri; si eadem illi copia fieret, omnia conuentura. \sec rursus imperator contra postulata Bocchi nuntios mittit; ille probare partim, alia abnuere. eo modo saepe ab utroque missis remissisque nuntiis tempus procedere, et ex Metelli uoluntate bellum intactum trahi. \chap at Marius, ut supra diximus, cupientissima plebe consul factus, postquam ei prouinciam Numidiam popuIus iussit, antea iam infestus nobilitati, tum uero multus atque ferox instare; singulos modo, modo uniuersos laedere; dictitare sese consulatum ex uictis illis spolia cepisse, alia praeterea magnifica pro se et illis dolentia. \sec interim quae bello opus erant, prima habere: postulare legionibus supplementum, auxilia a populis et regibus arcessere, praeterea ex Latio sociisque fortissimum quemque, plerosque militiae, paucos fama cognitos, accire et ambiendo cogere homines emeritis stipendiis secum proficisci. \sec neque illi senatus, quamquam aduersus erat, de ullo negotio abnuere audebat. ceterum supplementum etiam laetus decreuerat, quia neque plebi militia uolenti putabatur et Marius aut belli usum aut studia uulgi amissurus. sed ea res frustra sperata: tanta libido cum Mario eundi plerosque inuaserat. \sec sese quisque praeda locupletem fore, uictorem domum rediturum, alia huiusce modi animis trahebant, et eos non paulum oratione sua Marius arrexerat. \sec nam postquam omnibus quae postulauerat, decretis milites scribere uult, hortandi causa simul et nobilitatem, uti consueuerat, exagitandi contionem populi aduocauit. deinde hoc modo disseruit: \chap `scio ego, Quirites, plerosque non isdem artibus imperium a uobis petere et, postquam adepti sunt, gerere: primo industrios supplices modicos esse, dein per ignauiam et superbiam aetatem agere. sed mihi contra ea uidetur: \sec nam quo pluris est uniuersa res publica quam consulatus aut praetura, eo maiore cura illam administrari quam haec peti debere. \sec neque me fallit, quantum cum maximo uestro beneficio negoti sustineam. bellum parare simul et aerario parcere, cogere ad militiam eos quos nolis offendere, domi forisque omnia curare et ea agere inter inuidos occursantis factiosos opinione, Quirites, asperius est. \sec ad hoc, alii si deliquere, uetus nobilitas, maiorum fortia facta, cognatorum et affinium opes, multae clientelae, omnia haec praesidio assunt; mihi spes omnes in memet sitae, quas necesse est uirtute et innocentia tutari; nam alia infirma sunt. \sec et illud intellego, Quirites, omnium ora in me conuersa esse, aequos bonosque fauere---quippe mea bene facta rei publicae procedunt---, nobilitatem locum inuadendi quaerere. \sec quo mihi acrius annitendum est, uti neque uos capiamini et illi frustra sint. \sec ita ad hoc aetatis a pueritia fui, uti omnis labores et pericula consueta habeam. \sec quae ante uestra beneficia gratuito faciebam, ea uti accepta mercede deseram, non est consilium, Quirites. \sec illis difficile est in potestatibus temperare, qui per ambitionem sese probos simulauere; mihi, qui omnem aetatem in optimis artibus egi, bene facere iam ex consuetudine in naturam uertit. \sec bellum me gerere cum Iugurtha iussistis, quam rem nobilitas aegerrime tulit. quaeso, reputate cum animis uestris, num id mutare melius sit, si quem ex illo globo nobilitatis ad hoc aut aliud tale negotium mittatis, hominem ueteris prosapiae ac multarum imaginum et nullius stipendi: scilicet ut in tanta re ignarus omnium trepidet, festinet, sumat aliquem ex populo monitorem offici sui. \sec ita plerumque euenit, ut, quem uos imperare iussistis, is sibi imperatorem alium quaerat. \sec atque ego scio, Quirites, qui, postquam consules facti sunt, et acta maiorum et Graecorum militaria praecepta legere coeperint: praeposteri homines, nam gerere quam fieri tempore posterius, re atque usu prius est. \sec comparate nunc, Quirites, cum illorum superbia me hominem nouum. quae illi audire aut legere solent, eorum partem uidi, alia egomet gessi; quae illi litteris, ea ego militando didici. \sec nunc uos existimate, facta an dicta pluris sint. contemnunt nouitatem meam, ego illorum ignauiam; mihi fortuna, illis probra obiectantur. \sec quamquam ego naturam unam et communem omnium existimo, sed fortissimum quemque generosissimum. \sec ac si iam ex patribus Albini aut Bestiae quaeri posset, mene an illos ex se gigni maluerint, quid responsuros creditis nisi sese liberos quam optimos uoluisse? \sec quod si iure me despiciunt, faciant item maioribus suis, quibus, uti mihi, ex uirtute nobilitas coepit. \sec inuident honori meo: ergo inuideant labori, innocentiae, periculis etiam meis, quoniam per haec illum cepi. \sec uerum homines corrupti superbia ita aetatem agunt, quasi uestros honores contemnant; ita hos petunt, quasi honeste uixerint. \sec ne illi falsi sunt, qui diuersissimas res pariter expectant, ignauiae uoluptatem et praemia uirtutis. \sec atque etiam, cum apud uos aut in senatu uerba faciunt, pleraque oratione maiores suos extollunt: eorum fortia facta memorando clariores sese putant. quod contra est. \sec nam quanto uita illorum praeclarior, tanto horum socordia flagitiosior. \sec et profecto ita se res habet: maiorum gloria posteris quasi lumen est, neque bona neque mala eorum in occulto patitur. \sec huiusce rei ego inopiam fateor, Quirites, uerum, id quod multo praeclarius est, meamet facta mihi dicere licet. nunc uidete, quam iniqui sint. \sec quod ex aliena uirtute sibi arrogant, id mihi ex mea non concedunt, scilicet quia imagines non habeo et quia mihi noua nobilitas est, quam certe peperisse melius est quam acceptam corrupisse. \sec equidem ego non ignoro, si iam mihi respondere uelint, abunde illis facundam et compositam orationem fore. sed in maximo uestro beneficio cum omnibus locis meque uosque maledictis lacerent, non placuit reticere, ne quis modestiam in conscientiam duceret. \sec nam me quidem ex animi mei sententia nulla oratio laedere potest: quippe uera necesse est bene praedicent, falsa uita moresque mei superant. \sec sed quoniam uestra consilia accusantur, qui mihi summum honorem et maximum negotium imposuistis, etiam atque etiam reputate, num eorum paenitendum sit. \sec non possum fidei causa imagines neque triumphos aut consulatus maiorum meorum ostentare, at, si res postulet, hastas, uexillum, phaleras, alia militaria dona, praeterea cicatrices aduerso corpore. \sec hae sunt meae imagines, haec nobilitas, non hereditate relicta, ut illa illis, sed quae ego meis plurimis laboribus et periculis quaesiui. \sec non sunt composita uerba mea: parui id facio. ipsa se uirtus satis ostendit; illis artificio opus est, ut turpia facta oratione tegant. \sec neque litteras Graecas didici: parum placebat eas discere, quippe quae ad uirtutem doctoribus nihil profuerant. \sec at illa multo optima rei publicae doctus sum: hostem ferire, praesidia agitare, nihil metuere nisi turpem famam, hiemem et aestatem iuxta pati, humi requiescere, eodem tempore inopiam et laborem tolerare. \sec his ego praeceptis milites hortabor, neque illos arte colam, me opulenter, neque gloriam meam, laborem illorum faciam. \sec hoc est utile, hoc ciuile imperium. namque cum tute per mollitiem agas, exercitum supplicio cogere, id est dominum, non imperatorem esse. \sec haec atque alia talia maiores uestri faciendo seque remque publicam celebrauere. \sec quis nobilitas freta, ipsa dissimilis moribus, nos illorum aemulos contemnit et omnis honores non ex merito, sed quasi debitos a uobis repetit. \sec ceterum homines superbissimi procul errant. maiores eorum omnia quae licebat illis reliquere: diuitias, imagines, memoriam sui praeclaram; uirtutem non reliquere, neque poterant: ea sola neque datur dono neque accipitur. \sec sordidum me et incultis moribus aiunt, quia parum scite conuiuium exorno neque histrionem ullum neque pluris preti coquum quam uilicum habeo. quae mihi libet confiteri, Quirites. \sec nam ex parente meo et ex aliis sanctis uiris ita accepi, munditias mulieribus, uiris laborem conuenire, omnibusque bonis oportere plus gloriae quam diuitiarum esse; arma, non supellectilem decori esse. \sec quin ergo, quod iuuat, quod carum aestimant, id semper faciant: ament, potent; ubi adulescentiam habuere, ibi senectutem agant, in conuiuiis, dediti uentri et turpissimae parti corporis; sudorem, puluerem et alia talia relinquant nobis, quibus illa epulis iucundiora sunt. uerum non ita est. \sec nam ubi se flagitiis dedecorauere turpissimi uiri, bonorum praemia ereptum eunt. \sec ita iniustissime luxuria et ignauia, pessimae artes, illis, qui coluere eas, nihil officiunt, rei publicae innoxiae cladi sunt. \sec nunc quoniam illis, quantum mei mores, non illorum flagitia poscebant, respondi, pauca de re publica loquar. \sec primum omnium de Numidia bonum habete animum, Quirites. nam quae ad hoc tempus Iugurtham tutata sunt, omnia remouistis: auaritiam, imperitiam atque superbiam. deinde exercitus ibi est locorum sciens, sed mehercule magis strenuos quam felix. \sec nam magna pars eius auaritia aut temeritate ducum attrita est. \sec quam ob rem uos, quibus militaris aetas est, annitimini mecum et capessite rem publicam, neque quemquam ex calamitate aliorum aut imperatorum superbia metus ceperit. egomet in agmine [a]ut in proelio consultor idem et socius periculi uobiscum adero, meque uosque in omnibus rebus iuxta geram. \sec et profecto dis iuuantibus omnia matura sunt: uictoria, praeda, laus. quae si dubia aut procul essent, tamen omnis bonos rei publicae subuenire decebat. \sec etenim nemo ignauia immortalis factus est, neque quisquam parens liberis, uti aeterni forent, optauit, magis uti boni honestique uitam exigerent. \sec plura dicerem, Quirites, si timidis uirtutem uerba adderent; nam strenuis abunde dictum puto.' \chap huiusce modi oratione habita Marius, postquam plebis animos arrectos uidet, propere commeatu, stipendio, armis aliisque utilibus nauis onerat, cum his A.~Manlium legatum proficisci iubet. \sec ipse interea milites scribere, non more maiorum neque ex classibus, sed uti libido cuiusque erat, capite censos plerosque. \sec id factum alii inopia bonorum, alii per ambitionem consulis memorabant, quod ab eo genere celebratus auctusque erat et homini potentiam quaerenti egentissimus quisque opportunissimus, cui neque sua cara, quippe quae nulla sunt, et omnia cum pretio honesta uidentur. \sec igitur Marius cum aliquanto maiore numero, quam decretum erat, in Africam profectus paucis diebus Vticam aduehitur. \sec exercitus ei traditur a P. Rutilio legato; nam Metellus conspectum Mari fugerat, ne uideret ea, quae audita animus tolerare nequiuerat. \chap sed consul expletis legionibus cohortibusque auxiliariis in agrum fertilem et praeda onustum proficiscitur, omnia ibi capta militibus donat; dein castella et oppida natura et uiris parum munita aggreditur, proelia multa, ceterum leuia, alia aliis locis facere. \sec interim noui milites sine metu pugnae adesse, uidere fugientis capi aut occidi, fortissimum quemque tutissimum, armis libertatem patriam parentisque et alia omnia tegi, gloriam atque diuitias quaeri. \sec sic breui spatio noui ueteresque coaluere, et uirtus omnium aequalis facta. \sec at reges, ubi de aduentu Mari cognouerunt, diuersi in locos difficilis abeunt. ita Iugurthae placuerat, speranti mox effusos hostis inuadi posse, Romanos sicuti plerosque remoto metu laxius licentiusque futuros. \chap Metellus interea Romam profectus contra spem suam laetissimis animis accipitur, plebi patribusque, postquam inuidia decesserat, iuxta carus. \sec sed Marius impigre prudenterque suorum et hostium res pariter attendere: cognoscere, quid boni utrisque aut contra esset, explorare itinera regum, consilia et insidias eorum anteuenire, nihil apud se remissum neque apud illos tutum pati. \sec itaque et Gaetulos et Iugurtham ex sociis nostris praedas agentis saepe aggressus in itinere fuderat ipsumque regem haud procul ab oppido Cirta armis exuerat. \sec quae postquam gloriosa modo neque belli patrandi cognouit, statuit urbis, quae uiris aut loco pro hostibus et aduersum se opportunissimae erant, singulas circumuenire: ita Iugurtham aut praesidiis nudatum $\langle$iri$\rangle$, si ea pateretur, aut proelio certaturum. \sec nam Bocchus nuntios ad eum saepe miserat: uelle populi Romani amicitiam; ne quid ab se hostile timeret. \sec id simulaueritne, quo improuisus grauior accideret, an mobilitate ingeni pacem atque bellum mutare solitus, parum exploratum est. \chap sed consul, uti statuerat, oppida castellaque munita adire, partim ui, alia metu aut praemia ostentando auertere ab hostibus. \sec ac primo mediocria gerebat, existimans Iugurtham ob suos tutandos in manus uenturum. \sec sed ubi illum procul abesse et aliis negotiis intentum accepit, maiora et magis aspera aggredi tempus uisum est. \sec erat inter ingentis solitudines oppidum magnum atque ualens nomine Capsa, cuius conditor Hercules Libys memorabatur. eius ciues apud Iugurtham immunes, leui imperio et ob ea fidelissimi habebantur, muniti aduersum hostis non moenibus modo et armis atque uiris, uerum etiam multo magis locorum asperitate. \sec nam praeter oppido propinqua alia omnia uasta, inculta, egentia aquae, infesta serpentibus, quarum uis sicuti omnium ferarum inopia cibi acrior. ad hoc natura serpentium ipsa perniciosa siti magis quam alia re accenditur. \sec eius potiendi Marium maxima cupido inuaserat, cum propter usum belli tum quia res aspera uidebatur et Metellus oppidum Thalam magna gloria ceperat, haud dissimiliter situm munitumque, nisi quod apud Thalam non longe a moenibus aliquot fontes erant, Capsenses una modo atque ea intra oppidum iugi aqua, cetera pluuia utebantur. \sec id ibique et in omni Africa, quae procul a mari incultius agebat, eo facilius tolerabatur, quia Numidae plerumque lacte et ferina carne uescebantur et neque salem neque alia irritamenta gulae quaerebant: \sec cibus illis aduersum famem atque sitim, non libidini neque luxuriae erat. \chap igitur consul omnibus exploratis, credo dis fretus---nam contra tantas difficultates consilio satis prouidere non poterat, quippe etiam frumenti inopia temptabatur, quia Numidae pabulo pecoris magis quam aruo student et, quodcumque natum fuerat, iussu regis in loca munita contulerant, ager autem aridus et frugum uacuos ea tempestate, nam aestatis extremum erat---, tamen pro rei copia satis prouidenter exornat. \sec pecus omne, quod superioribus diebus praedae fuerat, equitibus auxiliariis agendum attribuit, A.~Manlium legatum cum cohortibus expeditis ad oppidum Laris, ubi stipendium et commeatum locauerat, ire iubet dicitque se praedabundum post paucos dies eodem uenturum. sic incepto suo occultato pergit ad flumen Tanain. \chap ceterum in itinere cottidie pecus exercitui per centurias, item turmas aequaliter distribuerat et, ex coriis utres uti fierent, curabat; simul inopiam frumenti lenire et ignaris omnibus parare quae mox usui forent. denique sexto die, cum ad flumen uentum est, maxima uis utrium effecta. \sec ibi castris leui munimento positis milites cibum capere atque, uti simul cum occasu solis egrederentur, paratos esse iubet, omnibus sarcinis abiectis aqua modo seque et iumenta onerare. \sec dein postquam tempus uisum, castris egreditur, noctemque totam itinere facto consedit; idem proxima facit; dein tertia multo ante lucis aduentum peruenit in locum tumulosum ab Capsa non amplius duum milium interuallo, ibique quam occultissime potest cum omnibus copiis opperitur. \sec sed ubi dies coepit et Numidae nihil hostile metuentes multi oppido egressi, repente omnem equitatum et cum iis uelocissimos pedites cursu tendere ad Capsam et portas obsidere iubet; deinde ipse intentus propere sequi neque milites praedari sinere. \sec quae postquam oppidani cognouere, res trepidae, metus ingens, malum improuisum, ad hoc pars ciuium extra moenia in hostium potestate coegere, uti deditionem facerent. \sec ceterum oppidum incensum, Numidae puberes interfecti, alii omnes uenumdati, praeda militibus diuisa. \sec id facinus contra ius belli non auaritia neque scelere consulis admissum, sed quia locus Iugurthae opportunus, nobis aditu difficilis, genus hominum mobile, infidum, ante neque beneficio neque metu coercitum. \chap postquam tantam rem Marius sine ullo suorum incommodo peregit, magnus et clarus antea, maior atque clarior haberi coepit. \sec omnia non bene consulta in uirtutem trahebantur: milites, modesto imperio habiti simul et locupletes, ad caelum ferre; Numidae magis quam mortalem timere; postremo omnes, socii atque hostes, credere illi aut mentem diuinam esse aut deorum nutu cuncta portendi. \sec sed consul, ubi ea res bene euenit, ad alia oppida pergit, pauca repugnantibus Numidis capit, plura $\langle$deserta$\rangle$ propter Capsensium miserias igni corrumpit: luctu atque caede omnia complentur. \sec denique multis locis potitus ac plerisque exercitu incruento aliam rem aggreditur, non eadem asperitate qua Capsensium, ceterum haud secus difficilem. \sec namque haud longe a flumine Muluccha, quod Iugurthae Bocchique regnum diiungebat, erat inter ceteram planitiem mons saxeus, mediocri castello satis patens, in immensum editus, uno perangusto aditu relicto; nam omnis natura uelut opere atque consulto praeceps. \sec quem locum Marius, quod ibi regis thesauri erant, summa ui capere intendit. sed ea res forte quam consilio melius gesta. \sec nam castello uirorum atque armorum satis $\langle$et$\rangle$ magna uis [et] frumenti et fons aquae; aggeribus turribusque et aliis machinationibus locus importunus; iter castellanorum angustum admodum, utrimque praecisum. \sec ea uineae cum ingenti periculo frustra agebantur; nam cum eae paulo processerant, igni aut lapidibus corrumpebantur. \sec milites neque pro opere consistere propter iniquitatem loci neque inter uineas sine periculo administrare: optimus quisque cadere aut sauciari, ceteris metus augeri. \chap at Marius multis diebus et laboribus consumptis anxius trahere cum animo suo, omitteretne inceptum, quoniam frustra erat, an fortunam opperiretur, qua saepe prospere usus fuerat. \sec quae cum multos dies noctisque aestuans agitaret, forte quidam Ligus, ex cohortibus auxiliariis miles gregarius, castris aquatum egressus haud procul ab latere castelli, quod auersum proeliantibus erat, animum aduertit inter saxa repentis cocleas, quarum cum unam atque alteram, dein plures peteret, studio legendi paulatim prope ad summum montis egressus est. \sec ubi postquam solitudinem intellexit, more ingeni humani cupido difficilia faciendi animum $\langle$alio$\rangle$ uertit. \sec et forte in eo loco grandis ilex coaluerat inter saxa, paulum modo prona, deinde inflexa atque aucta in altitudinem, quo cuncta gignentium natura fert. cuius ramis modo, modo eminentibus saxis nisus Ligus in castelli planitiem peruenit, quod cuncti Numidae intenti proeliantibus aderant. \sec exploratis omnibus, quae mox usui fore ducebat, eadem regreditur, non temere, uti ascenderat, sed temptans omnia et circumspiciens. \sec itaque Marium propere adit, acta edocet, hortatur, ab ea parte qua ipse ascenderat castellum temptet, pollicetur sese itineris periculique ducem. \sec Marius cum Ligure promissa eius cognitum ex praesentibus misit. quorum uti cuiusque ingenium erat, ita rem difficilem aut facilem nuntiauere; consulis animus tamen paulum arrectus. \sec itaque ex copia tubicinum et cornicinum numero quinque quam uelocissimos delegit et cum iis, praesidio qui forent, quattuor centuriones, omnisque Liguri parere iubet et ei negotio proximum diem constituit. \chap sed ubi ex praecepto tempus uisum, paratis compositisque omnibus ad locum pergit. ceterum illi, qui escensuri erant, praedocti ab duce arma ornatumque mutauerant: capite atque pedibus nudis, uti prospectus nisusque per saxa facilius foret; super terga gladii et scuta, uerum ea Numidica ex coriis, ponderis gratia simul et offensa quo leuius streperent. \sec igitur praegrediens Ligus saxa et si quae uetustate radices eminebant, laqueis uinciebat, quibus alleuati milites facilius escenderent, interdum timidos insolentia itineris leuare manu; ubi paulo asperior ascensus erat, singulos prae se inermos mittere, deinde ipse cum illorum armis sequi; quae dubia nisui uidebantur, potissimus temptare ac saepius eadem ascendens descendensque, dein statim digrediens ceteris audaciam addere. \sec igitur diu multumque fatigati tandem in castellum perueniunt, desertum ab ea parte, quod omnes sicut aliis diebus aduersum hostis aderant. Marius ubi ex nuntiis quae Ligus egerat cognouit, quamquam toto die intentos proelio Numidas habuerat, tum uero cohortatus milites et ipse extra uineas egressus, testudine acta succedere et simul hostem tormentis sagittariisque et funditoribus eminus terrere. \sec at Numidae, saepe antea uineis Romanorum subuersis, item incensis, non castelli moenibus sese tutabantur, sed pro muro dies noctisque agitare, male dicere Romanis ac Mario uecordiam obiectare, militibus nostris Iugurthae seruitium minari, secundis rebus feroces esse. \sec interim omnibus, Romanis hostibusque, proelio intentis, magna utrimque ui pro gloria atque imperio his illis pro salute certantibus, repente a tergo signa canere; ac primo mulieres et pueri, qui uisum processerant, fugere, deinde uti quisque muro proximus erat, postremo cuncti, armati inermesque. \sec quod ubi accidit, eo acrius Romani instare, fundere ac plerosque tantummodo sauciare, dein super occisorum corpora uadere, auidi gloriae certantes murum petere, neque quemquam omnium praeda morari. \sec sic forte correcta Mari temeritas gloriam ex culpa inuenit. \chap ceterum, dum ea res geritur, L.~Sulla quaestor cum magno equitatu in castra uenit, quos uti ex Latio et a sociis cogeret, Romae relictus erat. \sec sed quoniam nos tanti uiri res admonuit, idoneum uisum est de natura cultuque eius paucis dicere. neque enim alio loco de Sullae rebus dicturi sumus et L.~Sisenna, optime et diligentissime omnium, qui eas res dixere, persecutus, parum mihi libero ore locutus uidetur. \sec igitur Sulla gentis patriciae nobilis fuit, familia prope iam extincta maiorum ignauia, litteris Graecis atque Latinis iuxta [atque doctissime] eruditus, animo ingenti, cupidus uoluptatum, sed gloriae cupidior; otio luxuriose esse, tamen ab negotiis numquam uoluptas remorata, nisi quod de uxore potuit honestius consuli; facundus, callidus et amicitia facilis, ad simulanda negotia altitudo ingeni incredibilis, multarum rerum ac maxime pecuniae largitor. \sec atque illi felicissimo omnium ante ciuilem uictoriam numquam super industriam fortuna fuit, multique dubitauere, fortior an felicior esset. nam postea quae fecerit, incertum habeo pudeat an pigeat magis disserere. \chap igitur Sulla, uti supra dictum est, postquam in Africam atque in castra Mari cum equitatu uenit, rudis antea et ignarus belli, sollertissimus omnium in paucis tempestatibus factus est. \sec ad hoc milites benigne appellare, multis rogantibus, aliis per se ipse dare beneficia, inuitus accipere, sed ea properantius quam aes mutuum reddere, ipse ab nullo repetere, magis id laborare, ut illi quam plurimi deberent, ioca atque seria cum humillimis agere, in operibus, \sec in agmine atque ad uigilias multus adesse, neque interim, quod praua ambitio solet, consulis aut cuiusquam boni famam laedere, tantummodo neque consilio neque manu priorem alium pati, plerosque anteuenire. \sec quibus rebus et artibus breui Mario militibusque carissimus factus. \chap at Iugurtha, postquam oppidum Capsam aliosque locos munitos et sibi utilis simul et magnam pecuniam amiserat, ad Bocchum nuntios mittit: quam primum in Numidiam copias adduceret; proeli faciendi tempus adesse. \sec quem ubi cunctari accepit et dubium belli atque pacis rationes trahere, rursus uti antea proximos eius donis corrupit, ipsique Mauro pollicetur Numidiae partem tertiam, si aut Romani Africa expulsi aut integris suis finibus bellum compositum foret. \sec eo praemio illectus Bocchus cum magna multitudine Iugurtham accedit. ita amborum exercitu coniuncto Marium, iam in hiberna proficiscentem, uix decima parte die relicua inuadunt, rati noctem, quae iam aderat, et uictis sibi munimento fore et, si uicissent, nullo impedimento, quia locorum scientes erant, contra Romanis utrumque casum in tenebris difficiliorem fore. \sec igitur simul consul ex multis de hostium aduentu cognouit, et ipsi hostes aderant, et prius quam exercitus aut instrui aut sarcinas colligere, denique ante quam signum aut imperium ullum accipere quiuit, equites Mauri atque Gaetuli, non acie neque ullo more proeli sed cateruatim, uti quosque fors conglobauerat, in nostros incurrunt. \sec qui omnes trepidi improuiso metu ac tamen uirtutis memores aut arma capiebant aut capientis alios ab hostibus defensabant; pars equos escendere, obuiam ire hostibus; pugna latrocinio magis quam proelio similis fieri. sine signis, sine ordinibus equites peditesque permixti cedere alius, alius obtruncari, multi contra aduersos acerrime pugnantes ab tergo circumueniri; neque uirtus neque arma satis tegere, quia hostes numero plures et undique circumfusi erant. denique Romani ueteres nouique ... et ob ea scientes belli, si quos locus aut casus coniunxerat, orbis facere atque ita ab omnibus partibus simul tecti et instructi hostium uim sustentabant. \chap neque in eo tam aspero negotio Marius territus aut magis quam antea demisso animo fuit, sed cum turma sua, quam ex fortissimis magis quam familiarissimis parauerat, uagari passim ac modo laborantibus suis succurrere, modo hostis, ubi confertissimi obstiterant, inuadere; manu consulere militibus, quoniam imperare conturbatis omnibus non poterat. \sec iamque dies consumptus erat, cum tamen barbari nihil remittere atque, uti reges praeceperant, noctem pro se rati acrius instare. \sec tum Marius ex copia rerum consilium trahit atque, uti suis receptui locus esset, collis duos propinquos inter se occupat, quorum in uno castris parum amplo fons aquae magnus erat, alter usui opportunus, quia magna parte editus et praeceps pauca munimenta quaerebat. \sec ceterum apud aquam Sullam cum equitibus noctem agitare iubet, ipse paulatim dispersos milites neque minus hostibus conturbatis in unum contrahit, dein cunctos pleno gradu in collem subducit. \sec ita reges loci difficultate coacti proelio deterrentur, neque tamen suos longius abire sinunt, sed utroque colle multitudine circumdato effusi consedere. \sec dein crebris ignibus factis plerumque noctis barbari more suo laetari, exultare, strepere uocibus; et ipsi duces feroces, quia non fugerant, pro uictoribus agere. \sec sed ea cuncta Romanis ex tenebris et editioribus locis facilia uisu magnoque hortamento erant. \chap plurimum uero Marius imperitia hostium confirmatus quam maximum silentium haberi iubet, ne signa quidem, uti per uigilias solebant, canere. deinde ubi lux aduentabat, defessis iam hostibus ac paulo ante somno captis, de improuiso uigiles, item cohortium turmarum legionum tubicines simul omnis signa canere, milites clamorem tollere atque portis erumpere iubet. \sec Mauri atque Gaetuli, ignoto et horribili sonitu repente exciti, neque fugere neque arma capere neque omnino facere aut prouidere quicquam poterant: \sec ita cunctos strepitu clamore, nullo subueniente, nostris instantibus, tumultu formidine [terrore] quasi uecordia ceperat. denique omnes fusi fugatique arma et signa militaria pleraque capta, pluresque eo proelio quam omnibus superioribus interempti. nam somno et metu insolito impedita fuga. \chap dein Marius, uti coeperat, in hiberna $\langle$perg$\rangle$it: $\langle$nam$\rangle$ propter commeatum in oppidis maritimis agere decreuerat; neque tamen uictoria socors aut insolens factus, sed pariter atque in conspectu hostium quadrato agmine incedere. \sec Sulla cum equitatu apud dextimos, in sinistra parte [A.~] Manlius cum funditoribus et sagittariis, praeterea cohortis Ligurum curabat. primos et extremos cum expeditis manipulis tribunos locauerat. \sec perfugae, minime cari et regionum scientissimi, hostium iter explorabant. simul consul quasi nullo imposito omnia prouidere, apud omnis adesse, laudare et increpare merentis. ipse armatus intentusque, item milites cogebat. \sec neque secus atque iter facere, castra munire, excubitum in porta cohortis ex legionibus, pro castris equites auxiliarios mittere, praeterea alios super uallum in munimentis locare, uigilias ipse circumire, non tam diffidentia futurum quae imperauisset, quam uti militibus exaequatus cum imperatore labor uolentibus esset. \sec et sane Marius illoque aliisque temporibus Iugurthini belli pudore magis quam malo exercitum coercebat. quod multi per ambitionem fieri aiebant: [quod] a pueritia consuetam duritiam et alia, quae ceteri miserias uocant, uoluptati habuisse; nisi tamen res publica pariter atque saeuissimo imperio bene atque decore gesta. \chap igitur quarto denique die haud longe ab oppido Cirta undique simul speculatores citi sese ostendunt, qua re hostis adesse intellegitur. \sec sed quia diuersi redeuntes alius ab alia parte atque omnes idem significabant, consul incertus, quonam modo aciem instrueret, nullo ordine commutato aduersum omnia paratus ibidem opperitur. \sec ita Iugurtham spes frustrata, qui copias in quattuor partis distribuerat, ratus ex omnibus aeque aliquos ab tergo hostibus uenturos. \sec interim Sulla, quem primum hostes attigerant, cohortatus suos turmatim et quam maxime confertis equis ipse aliique Mauros inuadunt, ceteri in loco manentes ab iaculis eminus emissis corpora tegere et, si qui in manus uenerant, obtruncare. \sec dum eo modo equites proeliantur, Bocchus cum peditibus, quos Volux, filius eius, adduxerat neque in priore pugna, in itinere morati, affuerant, postremam Romanorum aciem inuadunt. \sec tum Marius apud primos agebat, quod ibi Iugurtha cum plurimis erat. dein Numida cognito Bocchi aduentu clam cum paucis ad pedites conuertit. ibi Latine---nam apud Numantiam loqui didicerat---exclamat nostros frustra pugnare, paulo ante Marium sua manu interfectum, simul gladium sanguine oblitum ostentans, quem in pugna satis impigre occiso pedite nostro cruentauerat. \sec quod ubi milites accepere, magis atrocitate rei quam fide nuntii terrentur, simulque barbari animos tollere et in perculsos Romanos acrius incedere. \sec iamque paulum a fuga aberant, cum Sulla profligatis iis, quos aduersum ierat, rediens ab latere Mauris incurrit. Bocchus statim auertitur. \sec at Iugurtha, dum sustentare suos et prope iam adeptam uictoriam retinere cupit, circumuentus ab equitibus, dextra sinistraque omnibus occisis solus inter tela hostium uitabundus erumpit. \sec atque interim Marius fugatis equitibus accurrit auxilio suis, quos pelli iam acceperat. denique hostes iam undique fusi. \sec tum spectaculum horribile in campis patentibus: sequi fugere, occidi capi; equi atque uiri afflicti, ac multi uulneribus acceptis neque fugere posse neque quietem pati, niti modo ac statim concidere; postremo omnia, qua uisus erat, constrata telis armis cadaueribus, et inter ea humus infecta sanguine. \chap post ea loci consul haud dubie iam uictor peruenit in oppidum Cirtam, quo initio profectus intenderat. \sec eo post diem quintum, quam iterum barbari male pugnauerant, legati a Boccho ueniunt, qui regis uerbis ab Mario petiuere, duos quam fidissimos ad eum mitteret, uelle de suo et de populi Romani commodo cum iis disserere. ille statim L. Sullam et A.~Manlium ire iubet. \sec qui quamquam acciti ibant, tamen placuit uerba apud regem facere, ut ingenium aut auersum flecterent aut cupidum pacis uehementius accenderent. \sec itaque Sulla, cuius facundiae, non aetati a Manlio concessum, pauca uerba huiusce modi locutus: \sec `rex Bocche, magna laetitia nobis est, cum te talem uirum di monuere, uti aliquando pacem quam bellum malles neu te optimum cum pessimo omnium Iugurtha miscendo commaculares, simul nobis demeres acerbam necessitudinem, pariter te errantem atque illum sceleratissimum persequi. \sec ad hoc populo Romano iam a principio imperi melius uisum amicos quam seruos quaerere, tutiusque rati uolentibus quam coactis imperitare. \sec tibi uero nulla opportunior nostra amicitia, primum quia procul absumus, in quo offensae minimum, gratia par ac si prope adessemus; dein quia parentis abunde habemus, amicorum neque nobis neque cuiquam omnium satis fuit. \sec atque hoc utinam a principio tibi placuisset: profecto ex populo Romano ad hoc tempus multo plura bona accepisses, quam mala perpessus es[ses]. \sec sed quoniam humanarum rerum fortuna atque, uti coepisti, perge. licet placuit et uim et gratiam nostram te experiri, nunc, quando per illam licet, festina atque, uti coepisti, perge. \sec multa atque opportuna habes, quo facilius errata officiis superes. \sec postremo hoc in pectus tuum demitte, numquam populum Romanum beneficiis uictum esse. nam bello quid ualeat, tute scis.' \sec ad ea Bocchus placide et benigne, simul pauca pro delicto suo uerba facit: se non hostili animo, sed ob regnum tutandum arma cepisse. \sec nam Numidiae partem, unde ui Iugurtham expulerit, iure belli suam factam; eam uastari a Mario pati nequiuisse. praeterea missis antea Romam legatis repulsum ab amicitia. \sec ceterum uetera omittere ac tum, si per Marium liceret, legatos ad senatum missurum. \sec dein copia facta animus barbari ab amicis flexus, quos Iugurtha, cognita legatione Sullae et Manli metuens id, quod parabatur, donis corruperat. \chap Marius interea exercitu in hibernaculis composito cum expeditis cohortibus et parte equitatus proficiscitur in loca sola obsessum turrim regiam, quo Iugurtha perfugas omnis praesidium imposuerat. \sec tum rursus Bocchus, seu reputando quae sibi duobus proeliis uenerant, seu admonitus ab aliis amicis, quos incorruptos Iugurtha reliquerat, ex omni copia necessariorum quinque delegit, quorum et fides cognita et ingenia ualidissima erant. \sec eos ad Marium ac deinde, si placeat, Romam legatos ire iubet, agendarum rerum et quocumque modo belli componendi licentiam ipsis permittit. \sec illi mature ad hiberna Romanorum proficiscuntur, deinde in itinere a Gaetulis latronibus circumuenti spoliatique pauidi sine decore ad Sullam profugiunt, quem consul in expeditionem proficiscens pro praetore reliquerat. \sec eos ille non pro uanis hostibus, uti meriti erant, sed accurate ac liberaliter habuit. qua re barbari et famam Romanorum auaritiae falsam et Sullam ob munificentiam in sese amicum rati. \sec nam etiam tum largitio multis ignota erat; munificus nemo putabatur nisi pariter uolens; dona omnia in benignitate habebantur. \sec igitur quaestori mandata Bocchi patefaciunt; simul ab eo petunt, uti fautor consultorque sibi assit; copias fidem magnitudinem regis sui et alia, quae aut utilia aut beneuolentiae esse credebant, oratione extollunt. dein Sulla omnia pollicito docti, quo modo apud Marium, item apud senatum uerba facerent, circiter dies quadraginta ibidem opperiuntur. \chap Marius postquam infecto quo intenderat negotio Cirtam redit et de aduentu legatorum certior factus est, illosque et Sullam [ab Vtica] uenire iubet, item L.~Bellienum praetorem Vtica, praeterea omnis undique senatorii ordinis, quibuscum mandata Bocchi cognoscit. \sec legatis potestas Romam eundi fit, et ab consule interea indutiae postulabantur. ea Sullae et plerisque placuere; pauci ferocius decernunt, scilicet ignari humanarum rerum, quae fluxae et mobiles semper in aduersa mutantur. \sec ceterum Mauri impetratis omnibus rebus tres Romam profecti duce Cn.~Octauio Rusone, qui quaestor stipendium in Africam portauerat, duo ad regem redeunt. ex iis Bocchus cum cetera tum maxime benignitatem et studium Sullae libens accepit. \sec Romaeque legatis eius, postquam errasse regem et Iugurthae scelere lapsum deprecati sunt, amicitiam et foedus petentibus hoc modo respondetur: \sec `senatus et populus Romanus benefici et iniuriae memor esse solet. ceterum Boccho, quoniam paenitet, delicta gratiae facit: foedus et amicitia dabuntur, cum meruerit.' \chap quis rebus cognitis Bocchus per litteras a Mario petiuit, uti Sullam ad se mitteret, cuius arbitratu communibus negotiis consuleretur. \sec is missus cum praesidio equitum atque [peditum] funditorum Baliarium. praeterea iere sagittarii et cohors Paeligna cum uelitaribus armis, itineris properandi causa, neque his secus atque aliis armis aduersum tela hostium, quod ea leuia sunt, muniti. \sec sed in itinere quinto denique die Volux, filius Bocchi, repente in campis patentibus cum mille non amplius equitibus sese ostendit, qui temere et effuse euntes Sullae aliisque omnibus et numerum ampliorem uero et hostilem metum efficiebant. \sec igitur se quisque expedire, arma atque tela temptare, intendere; timor aliquantus, sed spes amplior, quippe uictoribus et aduersum eos, quos saepe uicerant. \sec interim equites exploratum praemissi rem, uti erat, quietam nuntiant. \chap uolux adueniens quaestorem appellat dicitque se a patre Boccho obuiam illis simul et praesidio missum. deinde eum et proximum diem sine metu coniuncti eunt. \sec post ubi castra locata et diei uesper erat, repente Maurus incerto uultu pauens ad Sullam accurrit dicitque sibi ex speculatoribus cognitum Iugurtham haud procul abesse. simul, uti noctu clam secum profugeret, rogat atque hortatur. \sec ille animo feroci negat se totiens fusum Numidam pertimescere: uirtuti suorum satis credere; etiam si certa pestis adesset, mansurum potius, quam, proditis quos ducebat. turpi fuga incertae ac forsitan post paulo morbo interiturae uitae parceret. \sec ceterum ab eodem monitus, uti noctu proficisceretur, consilium approbat; ac statim milites cenatos esse in castris ignisque quam creberrimos fieri, dein prima uigilia silentio egredi iubet. \sec iamque nocturno itinere fessis omnibus Sulla pariter cum ortu solis castra metabatur, cum equites Mauri nuntiant Iugurtham circiter duum milium interuallo ante consedisse. \sec quod postquam auditum est, tum uero ingens metus nostros inuadit; credere se proditos a Voluce et insidiis circumuentos. ac fuere qui dicerent manu uindicandum neque apud illum tantum scelus inultum relinquendum. \chap at Sulla, quamquam eadem existimabat, tamen ab iniuria Maurum prohibet. suos hortatur, uti fortem animum gererent: saepe antea $\langle$a$\rangle$ paucis strenuis aduersum multitudinem bene pugnatum; quanto sibi in proelio minus pepercissent, tanto tutiores fore; nec quemquam decere, qui manus armauerit, ab inermis pedibus auxilium petere, in maximo metu nudum et caecum corpus ad hostis uertere. \sec dein Volucem, quoniam histilia faceret, Iouem maximum obtestatus, ut sceleris atque perfidiae Bocchi testis adesset, ex castris abire iubet. \sec ille lacrimans orare, ne ea crederet: nihil dolo factum, ac magis calliditate Iugurthae, cui uidelicet speculanti iter suum cognitum esset. \sec ceterum quoniam neque ingentem multitudinem haberet et spes opesque eius ex patre suo penderent, credere illum nihil palam ausurum, cum ipse filius testis adesset. \sec qua re optimum factu uideri per media eius castra palam transire; sese uel praemissis uel ibidem relictis Mauris solum cum Sulla iturum. \sec ea res, uti in tali negotio, probata; ac statim profecti, quia de improuiso acciderant, dubio atque haesitante Iugurtha incolumes transeunt. \sec deinde paucis diebus, quo ire intenderant, peruentum est. \chap ibi cum Boccho Numida quidam Aspar nomine multum et familiariter agebat, praemissus ab Iugurtha, postquam Sullam accitum audierat, orator et subdole speculatum Bocchi consilia; praeterea Dabar, Massugradae filius, ex gente Masinissae, ceterum materno genere impar---nam pater eius ex concubina ortus erat---, Mauro ob ingeni multa bona carus acceptusque. \sec quem Bocchus fidum esse Romanis multis ante tempestatibus expertus ilico ad Sullam nuntiatum mittit: paratum sese facere quae populus Romanus uellet; colloquio diem locum tempus ipse deligeret, neu Iugurthae legatum pertimesceret; consulto sese omnia illo integra habere, quo res communis licentius gereretur; nam ab insidiis eius aliter caueri nequiuisse. \sec sed ego comperior Bocchum magis Punica fide quam ob ea, quae praedicabat, simul Romanos et Numidam spe pacis attinuisse multumque cum animo suo uoluere solitum, Iugurtham Romanis an illi Sullam traderet; libidinem aduersum nos, metum pro nobis suasisse. \chap igitur Sulla respondit se pauca coram Aspare locuturum, cetera occulte nullo aut quam paucissimis praesentibus. simul edocet, quae sibi responderentur. \sec postquam, sicuti uoluerat, congressi, dicit se missum a consule uenisse quaesitum ab eo, pacem an bellum agitaturus foret. \sec tum rex, uti praeceptum fuerat, post diem decimum redire iubet, ac nihil etiam nunc decreuisse, sed illo die reponsurum. deinde ambo in sua castra digressi. \sec sed ubi plerumque noctis processit, Sulla a Boccho occulte accersitur. ab utroque tantummodo fidi interpretes adhibentur, praeterea Dabar internuntius, sanctus uir et ex sententia ambobus. ac statim sic rex incipit: \chap `numquam ego ratus sum fore uti rex maximus in hac terra et omnium, quos noui, priuato homini gratiam deberem. \sec et mehercule, Sulla, ante te cognitum multis orantibus. aliis ultro egomet opem tuli, nullius indiguus. \sec id imminutum, quod ceteri dolere solent, ego laetor. fuerit mihi eguisse aliquando pretium tuae amicitiae, qua apud meum animum nihil carius est. id adeo experiri licet. \sec arma uiros pecuniam, postremo quicquid animo libet, sume utere, et, quoad uiues, numquam tibi redditam gratiam putaueris: semper apud me integra erit; denique nihil me sciente frustra uoles. \sec nam, ut ego aestimo, regem armis quam munificentia uince minus flagitiosum est. \sec ceterum de re publica uestra, cuius curator huc missus es, paucis accipe. bellum ego populo Romano neque feci neque factum umquam uolui; at finis meos aduersum armatos armis tutatus sum. \sec id omitto, quando uobis ita placet. \sec gerite quod uultis cum Iugurtha bellum. ego flumen Muluccham, quod inter me et Micipsam fuit, non egrediar neque id intrare Iugurtham sinam. praeterea si quid meque uobisque dignum petiueris, haud repulsus abibis.' \chap ad ea Sulla pro se breuiter et modice, de pace et communibus rebus multis disseruit. denique regi patefacit, quod polliceatur, senatum et populum Romanum, quoniam armis amplius ualuissent, non in gratiam habituros; faciendum ei aliquid, quod illorum magis quam sua rettulisse uideretur. id adeo in promptu esse, quoniam copiam Iugurthae haberet. quem si Romanis tradidisset, fore ut illi plurimum deberetur; amicitiam foedus Numidiae partem, quam nunc peteret, tum ultro aduenturam. \sec rex primo negitare: cognationem, affinitatem, praeterea foedus interuenisse; ad hoc metuere, ne fluxa fide usus popularium animos auerteret, quis et Iugurtha carus et Romani inuisi erant. \sec denique saepius fatigatus lenitur et ex uoluntate Sullae omnia se facturum promittit. \sec ceterum ad simulandam pacem, cuius Numida defessus bello auidissimus erat, quae utilia uisa constituunt. ita composito dolo digrediuntur. \chap at rex postero die Asparem, Iugurthae legatum, appellat dicitque sibi per Dabarem ex Sulla cognitum posse condicionibus bellum poni: quam ob rem regis sui sententiam exquireret. \sec ille laetus in castra Iugurthae proficiscitur. deinde ab illo cuncta edoctus properato itinere post diem octauum redit ad Bocchum et ei nuntiat Iugurtham cupere omnia quae imperarentur facere, sed Mario parum confidere; saepe antea cum imperatoribus Romanis pacem conuentam frustra fuisse. \sec ceterum Bocchus si ambobus consultum et ratam pacem uellet, daret operam, ut una ab omnibus quasi de pace in colloquium ueniretur, ibique sibi Sullam traderet. cum talem uirum in potestatem habuisset, tum fore uti iussu senatus aut populi foedus fieret; neque hominem nobilem non sua ignauia sed ob rem publicam in hostium potestate relictum iri. \chap haec Maurus secum ipse diu uoluens tandem promisit; ceterum dolo an uere cunctatus, parum comperimus. sed plerumque regiae uoluntates ut uehementes sic mobiles, saepe ipsae sibi aduersae. \sec postea tempore et loco constituto, in colloquium uti de pace ueniretur, Bocchus Sullam modo, modo Iugurthae legatum appellare, benigne habere, idem ambobus polliceri. illi pariter laeti ac spei bonae pleni esse. \sec sed nocte ea, quae proxima fuit ante diem colloquio decretum, Maurus adhibitis amicis ac statim immutata uoluntate remotis ceteris dicitur secum ipse multum agitauisse, uultu $\langle$colore motu$\rangle$ corporis pariter atque animo uarius; quae scilicet ita tacente ipso occulta pectoris patefecisse. \sec tamen postremo Sullam accersi iubet et ex illius sententia Numidae insidias tendit. \sec deinde ubi dies aduenit et ei nuntiatum est Iugurtham haud procul abesse, cum paucis amicis et quaestore nostro quasi obuius honoris causa procedit in tumulum facillimum uisu insidiantibus. \sec eodem Numida cum plerisque necessariis suis inermis, uti dictum erat, accedit, ac statim signo dato undique simul ex insidiis inuaditur. \sec ceteri obtruncati, Iugurtha Sullae uinctus traditur et ab eo ad Marium deductus est. \chap per idem tempus aduersum Gallos ab ducibus nostris Q.~Caepione et Cn.~Manlio male pugnatum. \sec quo metu Italia omnis contremuerat. illincque [et inde] usque ad nostram memoriam Romani sic habuere, alia omnia uirtuti suae prona esse, cum Gallis pro salute, non pro gloria certare. \sec sed postquam bellum in Numidia confectum et Iugurtham Romam uinctum adduci nuntiatum est, Marius consul absens factus est, et ei decreta prouincia Gallia, isque Kalendis Ianuariis magna gloria consul triumphauit. \sec et ea tempestate spes atque opes ciuitatis in illo sitae. \bye